Ang Wala Nagalubad nga Katahom sang Bulawan

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

SA KAGULANGAN sa Australia, isa ka minero ang ginakapoy nga nagausoy sang nagmala nga sapa. Makapalaso sa iya likod ang init sang udtong-adlaw. Basa sing balhas ang iya yab-ukon nga kamisadentro. Walay sapayan sini, nagauyat sia sing malaba nga metal nga bara nga naangot sa daw pinggan kadaku nga instrumento. Ginahabyoghabyog niya ang moderno nga metal ­detector sa duta. Ang ­magnetic ­field sini makalab-ot sing isa ka metro sa idalom sang batuhon nga duta. Ang iya head­phone nagabaton sing senyales gikan sa metal ­detector kag nagapagua sing dalayon kag matagsing nga sirbato.

Sa hinali lamang, ang iya dughan nagkubakuba sang ang matagsing nga sirbato nangin mahinay nga lagtiklagtik​—⁠isa ka piho gid nga palatandaan nga may nalubong nga metal. Nagluhod sia kag nagsugod sa pagkutkot. Madasig niya nga ginpiko ang matig-a nga duta. Ayhan tuktukon nga lansang lang ang nalubong diri. Ukon basi daan lang nga sensilyo. Apang samtang nagadalom ang buho, ang iya mata maukod nga nagatan-aw kon may yara bisan diutay man lang nga bulawan.

Pagdagsa sang mga Tawo sa Pagpangita sing Bulawan

Ang mga pamaagi sa pagpangita sing bulawan mahimo nga nagbag-o, apang sa bug-os nga maragtas, ang mga tawo malangkagon nga nagpangita sining nagabadlak nga duag-dalag nga metal. Sa katunayan, sang nagligad nga 6,000 ka tuig, suno sa ­World Gold Coun­cil, kapin sa 125,000 ka tonelada nga bulawan ang namina.⁠ * Bisan pa nga ang dumaan nga mga sibilisasyon sa Egipto, Ophir, kag Bagatnan nga Amerika nabantugan bangod sang ila manggad nga bulawan, kapin sa 90 porsiento sang tanan nga bulawan ang ginmina sang nagligad nga 150 ka tuig.​—⁠1 Hari 9:28.

Ang hinali nga pag-uswag sang pagmina sing bulawan nagsugod sang 1848 sang may nakita nga bulawan sa Sutter’s Mill, sa Amer­ican Riv­er, sa Calif­ornia, E.⁠U.⁠A. Bangod sini, nagdagsa diri ang mga minero. Ang tanan naghandum nga palaron sa Calif­ornia. Madamo ang nalugaw-an, apang ang iban nagmadinalag-on. Sang 1851 lamang, 77 ka tonelada ang namina gikan lamang sa minahan sang Calif­ornia.

Sadto man nga tion, may nakita nga bulawan sa pihak nga bahin sang kalibutan, sa bag-ong kolonya sang ­Australia. Si Ed­ward Har­graves, nga nakatigayon sing bilidhon nga eksperiensia sa minahan sang Calif­ornia, nagkadto sa ­Australia kag nakakita sing bulawan sa isa ka sapa malapit sa magamay nga banwa sang Bath­urst, New ­South ­Wales. Sang 1851, madamo nga bulawan ang nakita man sa ­Ballarat kag Ben­digo, sa estado sang ­Victoria. Sang naglapnag ang balita, ang mga tawo nagsugod sa pagdagsa. Propesyonal nga mga minero ang iban nga nagkadto. Apang, ang madamo mga obrero sa uma ukon mga nagaopisina nga wala pa gid makauyat sing  piko sang isa ka minero. Sa paglaragway sang natabo sang nagdagsa ang madamo nga tawo sa isa ka banwa sa pagpangita sing bulawan, ang isa ka lokal nga pamantalaan sadto nga tion nagsiling: “Ang Bath­urst nagbuang na naman. Ang pagkabuang sa bulawan labi pa nga nag-init. Ang mga tawo nagatipon, nagakaurungan sa isa kag isa, nagahambalanay tuhoy sa walay pulos nga mga butang kag nagapalibog kon ano ang masunod nga matabo.”

Ano ang masunod nga natabo? Amo ang hinali nga pagdamo sang populasyon. Pagligad sang napulo ka tuig kutob sang 1851, nagdoble ang kadamuon sang mga tawo sa ­Australia, kay ang malaumon nga mga minero nagtipon sa pungsod halin sa tanan nga bahin sang kalibutan. Lainlain nga kadamuon sang bulawan ang nakita sa bug-os nga kontinente. Sang nag-untat ang pagdagsa sang mga tawo sa isa ka lugar, nagsugod naman ini sa iban nga lugar. Sang tuig 1856 lamang, ang ­Australiano nga mga minero nakamina sing 95 ka tonelada nga bulawan. Nian, sang 1893, ang mga minero nakamina sing  bulawan malapit sa ­Kalgoorlie-Boulder, Nakatundan nga ­Australia. Sugod sadto, kapin sa 1,300 ka tonelada ang namina gikan sa isa ka lugar nga ginalaragway subong “ang pinakamanggaranon nga 2.5 kilometros kuadrados nga duta nga may bulawan sa bug-os nga kalibutan.” Ini nga lugar nagapatubas gihapon sing bulawan kag ginapabugal karon subong ang may pinakamadalom nga open-pit nga minahan sing bulawan sa bug-os nga kalibutan​—⁠isa ka madalom nga nalupyakan nga halos duha ka kilometro kalapad, halos tatlo ka kilometro kalaba, kag 400 ka metro kadalom!

Sa karon, ang Australia amo ang ikatlo sa pinakadaku nga manugpatubas sing bulawan sa kalibutan. Ang industriya may 60,000 ka obrero kag nagamina sing mga 300 ka tonelada, ukon nagabili sing lima ka bilyon ka Australian nga dolyar, nga bulawan kada tuig. Ang Estados Unidos amo ang ikaduha sa pinakadaku nga minero sing bulawan. Apang, sa sulod sang kapin sa isa ka gatos ka tuig, ang nagapanguna nga manugpatubas sing bulawan sa bug-os nga kalibutan amo ang Bagatnan nga Aprika. Halos 40 porsiento sang tanan nga bulawan nga namina naghalin sa sina nga pungsod. Sa bug-os nga kalibutan, kapin sa 2,000 ka tonelada nga bulawan ang ginamina kada tuig. Ano ang ginahimo sa tanan sining malahalon nga metal?

Ginsamo ang Manggad kag Katahom

Ang iban nga bulawan ginagamit gihapon sa paghimo sing mga sensilyo. Ang ­Perth ­Mint, sa Nakatundan nga ­Australia, isa karon sa nagapanguna nga manughimo sang amo sini nga sahi sang sensilyo sa bug-os nga kalibutan. Ini nga mga sensilyo wala ginagamit sa pagbakal kundi ginatipon sang mga manugkolekta. Isa pa, mga 25 porsiento sang tanan nga bulawan nga namina ang ginhimo nga mga ingot  nga bulawan​—⁠ang solido nga mga barita nga bulawan​—⁠kag gintago sa mga kaha-de-yero sang bangko. Ang Estados Unidos amo ang may pinakamadamo nga barita nga bulawan sa bug-os nga kalibutan sa mga kaha-de-yero sang bangko sini.

Sa karon, mga 80 porsiento sang bulawan nga namina kada tuig​—⁠mga 1,600 ka tonelada​—⁠ang ginahimo nga alahas. Ang Estados Unidos mahimo nga amo ang may pinakamadamo nga bulawan sa mga bangko sini, apang kon isipon pati ang alahas, ang India amo ang may pinakamadamo nga bulawan sa sulod sang mga dulunan sini. Wala labot nga malahalon kag matahom, ining mahumok nga metal may mga kinaiya nga nagatugot sa sini nga gamiton sa nagkalainlain nga mga paagi.

Ang Karaan nga Metal nga May Moderno nga Kapuslanan

Ayhan nahibaluan anay sang mga Paraon sang dumaan nga Egipto nga ang bulawan wala nagakapierde kag busa gingamit ini sa paghimo sing maskara sang ila mga patay. Bilang pamatuod sa kabakod sang bulawan, sang nakutkutan sang mga arkeologo ang lulubngan ni Paraon Tut­ankh­amen pagligad sang linibo ka tuig pagkatapos nga napatay sia, ang bulawan nga maskara sang lamharon nga hari wala mapierde kag nagabadlak gihapon ang duag-dalag sini.

Ang inggat sang bulawan wala nagalubad kay indi ini apektado sang tubig kag hangin, nga amo ang nagaguba sang iban nga mga metal, subong sang salsalon. Bangod ang bulawan wala nagakapierde kag may tumalagsahon nga ikasarang sa pagpaliton sing elektrisidad, nagakaigo gid ini nga gamiton sa elektroniko nga mga kasangkapan. Kada tuig mga 200 ka tonelada nga bulawan ang ginagamit sa paghimo sing TV, VCR, cell ­phone, kag mga 50 ka milyon nga kompyuter. Dugang pa, ang mataas sing kalidad nga mga ­compact ­disc may yara manipis nga anib sang mabakod nga bulawan agod pat-uron nga magamit ini sa malawig nga tion.

Ang manipis nga ­film sang bulawan may yara pila ka di-kinaandan nga mga karakteristiko. Binagbinaga ang reaksion sang metal sa kasanag. Kon ginaproseso sa manipis kaayo nga mga pidaso, ang bulawan nangin sinagon. Kon manipis gid katama, ang berde nga balod sang kasanag nagalapos apang ang ­infrared nga kasanag nagabuelta. Ang kasanag sa mga bintana nga ginbalawan sing bulawan nagalapos apang ang init nagabuelta. Gani, ang bintana sang moderno nga mga eroplano ginabalawan sing bulawan, subong man ang mga bintana sang madamong bag-o nga mga tinukod sang mga opisina. Subong man, ang indi sinagon nga ­foil nga bulawan ginaputos sa delikado nga mga bahin sang mga salakyan sa kahawaan, nga nagaamlig gid sa sini gikan sa mabaskog nga radiasyon kag kainit.

Ang bulawan mabinatuon man sa bakterya. Gani, ginagamit ini sang mga dentista sa pagkay-o ukon sa pag-ilis sa napierde ukon gabok nga ngipon. Sining ulihi nga tinuig ang bulawan napamatud-an nga isa ka maayo gid nga materyal para gamiton sa mga ­surgical im­plant subong sang mga ­stent​—⁠magagmay nga tubo nga alambre nga ginabutang sa sulod sang lawas agod pabakuron ang napierde nga mga ugat ukon mga arterya.

Bangod sang madamo nga kapuslanan, balor, kag katahom sang bulawan, ang mga minero pat-od gid nga padayon nga magapangita sining matahom nga metal.

[Nota]

[Kahon sa pahina 23]

Sa Diin Makita ang Bulawan?

▪ Mga Igang: Ang tanan nga natunaw kag nagtig-a nga mga igang may diutay nga bulawan. Ang iban nga mga igang sa pila ka bahin sang duta may madamo nga konsentrasyon sang bulawan amo nga ang metal gikan sa ­ore takus nga minahon, dugmukon, kag tunawon sang mga kompanya. Ang mataas sing kalidad nga ­ore nagaunod sing mga 30 ka gramo lamang nga bulawan sa kada tonelada nga bato.

▪ Mga Bato: Kon kaisa ang bulawan makita nga nagasuksok sa ulot sang nagasinampaw nga ­guartz. Ginatawag ini nga ­reef gold.

▪ Mga Suba: Sing amat-amat, ang nagaunod sing bulawan nga mga bato nagakapugday kon mainitan, maulanan, kag mahanginan, dayon nagagua ang nakibon nga bulawan, nga pagkatapos sini nagatipon sa mga sapa kag mga suba subong manipis kag mapino nga bulawan. Sa sini nga porma nakilal-an ini subong ­alluvial ­gold.

▪ Kadaygan Sang Duta: Ang lainlain sing korte nga bulawan nga nagaporma lamang sa kadaygan sang duta nakilal-an nga mga pighol ukon nug­get. Ini nga mga pighol kon kaisa tuman gid kadaku. Ang pinakadaku nga pighol nga bulawan nga nakita sa Australia gintawag nga The Wel­come ­Stranger, kag nagabug-at ini sing mga 70 ka kilo! Natukiban ini sang 1869 sa estado sang ­Victoria sa ­Australia. Ang kalabanan nga dalagku nga mga pighol nakita sa Australia, kay nakita diri ang 23 sa 25 ka pinakadaku nga pighol. Sa karon ang mga pighol nga bulawan, nga daw subong lamang kadaku sa ulo sang posporo, mas talagsahon sangsa hiyas nga mga brilyante.

[Kahon/Retrato sa pahina 25]

Paano Nagapanghikot ang Metal Detector?

Ang importante nga mga bahin sa isa ka metal ­detector amo sa masami ang duha ka balulon nga alambre. Ang elektrisidad nagaagi sa isa sa mga balulon, nga nagapatubas sing mag­netic­ field. Kon ang metal ­detector makaagi sa isa ka metal, subong sang isa ka pighol nga bulawan, nagapatubas ini sing maluya nga mag­netic ­field sa sina nga butang. Mamutikan sang ikaduha nga balulon ining maluya nga mag­netic ­field kag nagahatag sing sinyales sa manuggamit paagi sa kasanag, ­gauge, ukon tunog.

[Mga retrato sa pahina 23]

Hinali nga pag-uswag sang bulawan sang tungatunga sang katuigan 1800:

1. Sutter’s Mill, California, E.⁠U.⁠A.

2. Bendigo Creek, Victoria, Australia

3. Golden Point, Ballarat, Victoria, Australia

[Credit Lines]

1: Library of Congress; 2: Gold Museum, Ballarat; 3: La Trobe Picture Collection, State Library of Victoria

[Mga Retrato sa pahina 24]

Moderno nga mga Gamit Sang Bulawan

Ang mataas sing kalidad nga mga compact disc may manipis nga anib sang bulawan

Ang foil nga bulawan ginagamit sa mga salakyan sa kahawaan

Ang bulawan gi- nagamit sa mga microchip’

Ang ginbalawan sing bu- lawan nga mga alambre may tumalagsahon nga ikasarang sa pagliton sing elektrisidad

[Credit Lines]

NASA photo

Carita Stubbe

Courtesy Tanaka Denshi Kogyo

[Retrato sa pahina 24]

Ang pinakamadalom nga ‘open-pit’ nga minahan sing bulawan sa bug-os nga kalibutan, sa Kalgoorlie-Boulder, Nakatundan nga Australia

[Credit Line]

Courtesy Newmont Mining Corporation

[Picture Credit Line sa pahina 22]

Brasil Gemas, Ouro Preto, MG