Mag-andam sa “Puti nga mga Dragon”!

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA SWITZERLAND

Ano ang nagalupad nga wala sing pakpak, nagapanumbag nga wala sing kamot, kag makakita nga wala sing mata?​​—⁠Paktakon tuhoy sa puti nga mga dragon sugod pa sang Tungatunga nga Dag-on.

ANG natiphag nga niebe ukon ­avalanche, nga gintawag sing nagakaigo nga puti nga mga dragon, mahimo makahalunhon sa isa ka tagabukid ukon makalubong sa isa ka bug-os nga minuro sa isa lang ka pisok. Bangod sina nga rason, ang natiphag nga niebe gintawag man sang mga tawo nga puti nga kamatayon. Ano ang ginatunaan sining makapulunaw nga pagkatiphag sang niebe? Kon nagapuyo ka sa lugar nga may mga kabukiran nga nakulapan sing niebe, nahibaluan mo na ang sabat. Apang, kon nagapuyo ka sa tropiko ukon sa patag nga lugar, mahimo nga wala ka nagakabalaka, kay indi gid ikaw mahalitan sang natiphag nga niebe magluwas lamang kon maglakbay ka kag magpasimpalad sa teritoryo sang puti nga dragon.

Ang natiphag nga niebe nagahalin sa mataas nga mga kabukiran diin pirme nagaulan sing madamo nga niebe. Nagakatabo ini sing hinali kon ang madamo nga niebe, yelo, duta, bato, kag iban pa nga mga butang, subong sang mga puno sang kahoy magdaguldol sing madasig sa kilid sang bukid ukon sa ibabaw sang pil-as, sa masami nagahapay sang tanan nga maagihan sini. Indi lamang ang kabug-aton kag kabaskugon sang natiphag nga niebe ang nagapanghalit kundi ang mabaskog nga hangin nga nauna sa sini nagahapay man sang madabong nga kakahuyan kag nagahalit sang iban pa nga mga butang nga maagihan sini, subong sang mga taytay, dalan, ukon mga riles sang tren.

Isa ka Kinaugali nga Kalatingalahan

Ang kalabanan sang nagadaguhob nga mga tonelada nga niebe amo ang magagmay nga mga snow­flake. Paano ang matahom nga butang subong sang nagaulan nga niebe mangin tuman ka makamamatay subong sang nagadaguldol nga natiphag nga niebe? Makita ang sabat sa karakteristiko sang niebe. Ang niebe may yara nagkalainlain nga korte: kristal, pel­let (bilog-bilog nga daw bolitas), kag granyula. Ang kristal nga niebe pirme korte-bituon nga may anom ka punta kag nanuhaytuhay nga desinyo. Ang kada isa kalatingalahan gid. Kon magtupa sa duta ining mga kristal, nagabag-o ini sing dagway. Bangod sang lainlain nga temperatura sang hangin kag kabug-aton sang natipon nga niebe, nagagamay ini samtang nagasalupsop sa duta. Sa sulod lamang sang 24 ka oras, ang 30 ka sentimetro nga bag-o nga niebe mahimo magdasok tubtob mangin 10 ka sentimetro na lang.

Depende sa korte sang mga snow­flake, ang kapag-on sang niebe sa kadaygan sang bukid naga­bag-obag-o. Ang anom-sing-punta nga mga kristal nagasalabid, apang ang mga granyula kag mga pel­let nagaligid sa ibabaw sang isa kag isa kag nagapatubas sing mahuyang nga mga anib. Madali ini magdalhay sa mas solido nga anib sa ubos sang kadaygan. Gani ang sahi sang niebe, ang kadamuon sang nagatupa, ang kataason sang lugar, ang nanuhaytuhay nga temperatura, kag ang kabaskugon sang hangin tanan nagapat-od kon bala mahanabo ang pagkatiphag sang niebe. Ang niebe mahimo man nga di-hungod nga matiphag bangod sang pagtapak sang isa ka tawo ukon sang isa ka sapat sa mataas nga lugar nga natabunan sang niebe. Apang, may yara iban pa nga mga sahi sang pagkatiphag sang niebe.

Nagakahanabo ang pagkatiphag sang niebe bangod sa hangin (wind ­avalanche) kon ang granyula kag daw kristal nga bag-o nga niebe​—⁠ang daw pulbos nga niebe nga naluyagan sang mga manug-ski​—⁠ginalupad sang mabaskog nga dalimuos sang hangin. Bangod mamag-an, ang niebe ginahakop sang hangin kag ginabundak sa nalupyakan sing kapin sa 300 ka kilometro kada oras. Sa sini nga hitabo, ang hangin tuman kabaskog amo nga sarang sini makakas ang mga atop kag maguba pa gani ang mga kabalayan sa sulod sang pila lamang ka segundo.

 Ang pagkatiphag sang nagtig-a nga niebe (hard-slab ­avalanche) amo ang labing makamamatay nga sahi. Ginatunaan ini sang madugay na nga niebe nga natipon kag nagtig-a sa sulod sang isa ka panag-on sang tion. Kon ang naibabaw nga anib sang niebe mapugday, ang dalagku nga tip-ak sang mga yelo mahimo magdaligdig sa banglid sang bukid sa kadasigon nga mga 50 tubtob 80 ka kilometro kada oras. Ining nagtig-a nga niebe mahimo nga yara lamang sa bibi sang pil-as. Makatalagam gid ini sa mga manug-ski, kay ang bug-at sang isa lamang ka manug-ski tuman na agod mapugday ang nagtig-a nga niebe kag tunaan sang pagkatiphag nga mahimo magtampok sa iya sa sulod sang pila lamang ka segundo.

Mas daku ang katalagman nga matiphag ang niebe kon tigpamulak. Ang ulan ukon mainit nga silak sang adlaw nagapahumok sang niebe, nga masunson nagaresulta sa pagkatiphag sang mahumok nga mga niebe (wet-slab ­avalanche). Mas mahinay ang lakat sini, apang ang niebe nga nagatabon sa bug-os nga banglid mahimo nga magasugod nga matiphag. Samtang ang madamo nga niebe nagadaligdig, ginadalasa sini ang dalagku nga mga bato, kahoy, kag duta, nga nangin daw pader nga dag-ot sa kon diin ini nagadulog.

Kaanggid sa pagkatiphag sang niebe amo ang gla­cier, ukon pag-ilig sang dalagku nga tip-ak sang yelo. Ang mga gla­cier amo ang dalagku nga mga tip-ak sang yelo nga nagaporma sa tuman katugnaw nga mga lugar​—⁠sa manubo nga mga lugar ukon sa mahandong nga mga banglid diin wala gid nagakatunaw ang niebe. Apang, sa paglipas sang tion, ang niebe mangin solido nga yelo. Ang mga gla­cier nagailig paubos sing tuman kahinay. Bangod madali mapaktan ang hulag sini, talagsa lang ini nagaresulta sa daku nga kasamaran ukon kahalitan.

Diin Nagakatabo ang Pagkatiphag sang Niebe?

Indi tanan nga mga lugar sa aton planeta nga may niebe nagakatiphag. Agod mahanabo ini, ang mga kabukiran kinahanglan nga may partikular nga kataason kag klima nga nagapahanabo nga mag-ulan sing niebe kag yelo. Ginapakita sang estadistika nga sa bug-os nga kalibutan, mga isa ka milyon ka pagkatiphag sang niebe ang nagakatabo kada tuig. Ang iban nga makatalagam nga mga sona makita sa Andes sang Bagatnan nga Amerika, sa ­Rocky Moun­tains sang Aminhan nga Amerika, sa Himalayas sa  Asia kag, siempre pa, sa Alps sa Europa, nga nagalab-ot halin sa Pransia sa aminhan-sidlangan pakadto sa Swit­zer­land, Alemanya, kag ­Austria. Sa napuy-an nga mga bahin sini nga mga rehiyon, mga 200 ka tawo ang nagakapatay kada tuig subong resulta sang pagkatiphag sang niebe. Sa sini, mga 26 ka tawo ang nagakapatay sa Swit­zer­land.

Ang duha ka tumalagsahon kag makahalapay nga pagkatiphag sang niebe natabo sa Andes sang Peru. Sang tuig 1962, ang isa ka kilometro kalaba nga tip-ak sang yelo nagbulag sa 50 ka metro kadamol nga yelo sang 6,768 ka metro kataas nga Mount Huascarán. Ang apat ka milyon ka tonelada nga daku nga tip-ak sang yelo apat ka pilo sang kadakuon sang ­Empire ­State Build­ing sa New York! Nagdaligdig ini sa kadasigon nga 18 ka kilometro sa sulod sang 15 ka minuto. Pito ka minuro ang nalubong sa niebe, kag mga 3,000 tubtob 4,000 ka tawo ang napatay kag natampukan sang mga dag-ot, nga nagadalom sing 13 ka metro kag naglubong sa isa ka duog nga nagalapad sing duha ka kilometro. Sang 1970, ang kaanggid nga hitabo natabo liwat sa sini man nga bukid. Apang, sini nga tion ang yelo sa naaminhan nga putukputukan sang bukid gintay-ug sang linog. Ang bukid mismo napukan. Linibo ka tonelada nga niebe, bato, kag yelo ang naghuganas sa kadasigon nga 300 ka kilometro kada oras sa makitid nga sapa, kag gin-anod ang maagihan nga dalagku nga mga bato kag kabalayan. Ginabulubanta nga 25,000 ka tawo ang napatay. Ano ang himuon agod maamligan ang mga pumuluyo sang bulubukid nga mga lugar gikan sa sini nga trahedya?

Malikawan Bala ang mga Pagkatiphag sang Niebe?

Ang pila ka pagkatiphag sang niebe mahimo malikawan. Ang iban indi. Ang pagkatiphag sang niebe nga tuga sang paniempo indi malikawan; normal lamang ini kaangay sang tubig-ulan nga nagailig sa atop. Natural ini nga resulta sang siklo sang panahon. Apang sa mga lugar diin nagakatiphag ang niebe bangod sang paniempo, ang gobierno nakatuon gikan sa eksperiensia kag gindumili ang pagpatindog sing kabalayan sa makatalagam nga mga sona kag gin-amligan ang mayor nga mga dalan paagi sa pagtukod sing mga tanel. Sa pihak nga bahin, ang pagkatiphag sang niebe nga tuga sang mapatumbayaon nga mga tawo, subong sang makahas nga mga manug-ski nga wala nagasapak sa mga paandam kag mga pagdumili, mahimo malikawan.

Sa Switzerland, ang gobierno naghimo sing mga pagpangaman bangod sang nagligad nga mga eksperiensia. Sang 1931 ginpatok sa Swit­zer­land ang isa ka komisyon sa pagpanalawsaw, kag sang 1936 ginsugdan sang nahauna nga grupo sang maisugon nga mga manugpanalawsaw ang sientipiko nga mga pagtuon sa kataason nga 2,690 ka metro sa Weiss­fluh­joch, sa ibabaw sang banwa sang Da­vos. Sang ulihi, sang 1942, ang ­Swiss ­Federal ­Institute for Snow and ­Avalanche ­Research ginpatok. Ang pila pa ka moderno nga mga obserbatoryo gintukod sa nagkalainlain nga mga lugar sa mga kabukiran. Bangod sining mga institusyon, mahimo na mapaktan ang mga pagbag-o sa paniempo, kag pirme sila nagahatag sing mga paandam tuhoy sa katalagman sang pagkatiphag sang niebe sa kitaon nga mga banglid.

Walay sapayan sini, indi gihapon mapaktan ang paniempo, kag ang mga katalagman indi madula. Gani, ang tanan nga nagapuyo sa makatalagam nga sona ukon nagabakasyon sa bulubukid nga lugar kon tigtulugnaw dapat pirme magdumdom sang iya responsibilidad agod indi bangdan sang pagkatiphag sang niebe. Sing makawiwili, ginpakita sang mga test­ing sa Pransia nga ang gahod nga tuga sang eroplano ukon ang tingog sang tawo wala nagaresulta sa pagkatiphag sang niebe, subong sang ginapatihan anay.

Pag-amlig sang Gobierno

Nakita sa gilayon sang mga tawo nga nagpuyo sa bulubukid nga mga duog ang katalagman sang pagkatiphag sang niebe. Agod indi matabunan sang niebe ang ila mga puluy-an, nagtanom sila sing ginatawag nga mga ban ­forest (kagulangan diin ginadumili ang pagpulod sa mga kahoy) sa mga banglid sa ibabaw sang ila kabalayan. Sa madamo nga hitabo ini nga pangamlig epektibo, amo kon ngaa ang lokal nga mga awtoridad nagamentinar gihapon sing ban forest tubtob karon. Amo ini ang pinakamaayo nga kinaugali nga depensa batok sa pagkatiphag sang niebe. Apang, ginpakita sang eksperiensia nga ang kagulangan dapat nga  madabong kag may ginatos ka kakahuyan kada ektarya, subong man may nagkalainlain nga espesyi sang gulang kag bag-ong tanom nga mga kahoy.

Sining karon lang, ang mga enhinyero naghimo sing metal nga mga kudal nga naangot sa semento. Ginbutang ini sa mga lugar diin nagakapugday ang niebe kag nagakatiphag sa ibabaw sang nahauna nga kudal nga mga kahoy. Ini nga mga kudal mahimo nagataas sing tubtob sa apat ka metro apang mahal kaayo kon kudalan ang tagsa ka banglid. Agod ang mga tinukod indi magabot kag maanod, ang mga panagang sa natiphag nga niebe human man sa dalagku nga mga bulubungyod nga bato kag duta kag ginabutang sa tiilan sang banglid. Ginapalikaw sining mga bulubungyod ang natiphag nga niebe kag ginapunggan ang pagdaguldol sini sa mga minuro kag mga kabalayan sa mga nalupyakan. Ang iban nga mga sahi sang mga panagang amo ang korte-V nga pader nga duta nga nagadamol sing duha ka metro kag nagataas sing lima ka metro. Ang punta sang V ginapatindog, agod matunga sini ang natiphag nga niebe kag magkadto sa magtimbang nga bahin. Ang mga tiil sang V nagalaba sing 90 ukon 120 ka metro kag makahatag sing proteksion sa bug-os nga mga banwa. Apang, kon ang mayor nga mga dalan ukon mga riles sa nalupyakan maapektuhan sang natiphag nga niebe, ang pinakamaayo nga proteksion​—⁠kag ang pinakamahal man​—⁠amo ang mga tanel nga human sa kahoy, salsalon, kag semento.

Ang isa pa ka paagi agod malikawan ang pagkatiphag sang niebe amo ang pagpawasaag sa dalagku nga niebe. Halimbawa, ang mga soldado sa ­Canada nagapatrolya sa mga banwa kon tigtulugnaw kag ginapawasaag ang niebe. Sa sining paagi, ginabantayan nila ang Trans-Can­ada High­way, kag ginapawasaag ang niebe antes ini matiphag kag matabunan ang dalan. Sa bisan paano, ini nga pamaagi ginagamit man sa Swit­zer­land, diin sa panikasog nga malikawan ang pagkatiphag sang niebe, ang mga dinamita ginahulog sa mahuyang nga mga banglid halin sa mga helikopter agod magbuhaghag ang niebe.

Pagsalbar Gikan sa Pagkatiphag sang Niebe

Ang mga naga-ski kag mga naga-­hike dapat mag-angan-angan samtang ang mga banglid ginatestingan agod indi na mangin delikado. Pamatii gid ang ginahatag nga mga paandam! Dumduma nga bisan ang labing eksperiensiado nga propesyonal nga manug-ski mahimo matabunan sang niebe. Kon hinali ka nga maabtan sang pagkatiphag sang niebe, indi mataranta! Maghulag subong nga daw nagalangoy ka sa dagat, laygay sang mga eksperto. Magabulig ini sa imo agod magpabilin ka nga malapit sa kadaygan. Ukon bayawa sing mataas tubtob sa masarangan mo ang imo isa ka kamot sa ibabaw sang imo ulo. Magapahibalo ini sa mga manugsalbar sang imo posisyon. Tabuni ang imo baba kag ilong sang imo pihak nga kamot. Ginapakita sang mga estadistika nga katunga lamang sang mga biktima sang pagkatiphag sang niebe ang nakalampuwas sa tapos matabunan sing kapin sa 30 ka minuto. Sa karon, ang iban nga mga manug-ski nagadala sing bea­con ukon talandaan, subong sang de-baterya nga mga trans­mit­ter. Sanglit yara pirme ang posibilidad nga mapatay bangod sang pagkatiphag sang niebe sa mataas nga mga lugar, ang maabtik nga mga panikasog agod salbahon ang mga biktima kinahanglanon.

Sa sulod sang mga siglo, ang ­Augustinian nga mga monghe sa Swiss Alps nagsagod sang kilala nga ­Saint ­Bernard nga mga ido. Ini nga mga ido may ikasarang kag kabakod sa paglakat sa madamo sing niebe nga mga lugar kag sa pag-agwanta sang matugnaw kaayo nga hangin kag paniempo. Alisto sila sa direksion kag sensitibo sa gahod kag hulag nga indi mamutikan sang mga tawo. Gani, nasalbar nila ang ginatos ka kabuhi! Sa karon, ang kalabanan nga mga ido nga nagapangsalbar amo ang mga ­German ­shepherd, apang ang iban pa nga sahi sang mga ido ginahanas man para sa sini nga trabaho. Dugang pa, ang elektroniko nga mga bulig epektibo man, kag madamo nga kabuhi ang nasalbar bangod sang mahalungon nga pag-usisa sang mga manugsalbar. Apang, indi matupungan sini nga mga pamaagi ang nahimo sang nahanas nga mga ido.

Subong sang nakita na naton, “ang nagalupad nga wala sing pakpak, nagapanumbag nga wala sing kamot, kag makakita nga wala sing mata” isa ka hitabo nga nagapakita sang daku nga puwersa sang kinaugali. Dapat kita mag-andam sa puti nga mga dragon.

[Blurb sa pahina 19]

Kon hinali ka maabtan sang pagkatiphag sang niebe, maghulag subong nga daw nagalangoy ka sa dagat

[Retrato sa pahina 18]

Ang mga ido nga Saint Bernard masunson makita sa retrato nga may gamay nga bariles sang brandy sa ila liog, walay sapayan nga wala sila sing amo sini kon nagapangsalbar

[Picture Credit Line sa pahina 17]

AP Photo/Matt Hage