“Nadumduman pa Namon . . . ang Ahos!

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Dominican Republic

KON nagutom ka kag malayo ka sa inyo balay, ano ang gusto mo nga kaunon? Mahimo madumduman mo ang preska nga prutas kag utan sa inyo lugar, ukon ang manamit nga linaga nga karne ukon ang tinola nga isda nga ginaluto ni Nanay mo. Apang daw ginagutom ka bala kon madumduman mo ang ahos?

Mga 3,500 ka tuig na ang nagligad, samtang ang mga Israelinhon nagapanglakaton sa kahanayakan sang Sinai, nagsiling sila: “Nadumduman pa namon ang isda nga ginakaon namon nga walay bayad sa Egipto, ang mga atimon, ang mga sandiya, ang mga puero, ang mga sibuyas, kag ang ahos!” (Numeros 11:​4, 5) Huo, nahidlaw gid sila sa ahos. Nanamitan gid ang mga Judiyo sa sini amo nga suno sa tradisyon, gintawag nila ang ila kaugalingon nga palakaon-ahos.

Paano nauyunan sang mga Israelinhon ang ahos? Sa sulod sang malawig nga 215 ka tuig nga pagpuyo nila sa Egipto, ang ila pagkaon ginalaktan sing ahos. Ginapakita sang ebidensia sang arkeolohiya nga antes pa mag-abot si Jacob kag ang iya pamilya sa Egipto, ang mga Egiptohanon madugay na nga nagatanom sing ahos. Suno sa Griegong istoryador nga si Herodotus, ang mga opisyales sang Egipto nagpangumpra sing madamo katama nga sibuyas, rabanos, kag ahos agod ipakaon sa ila mga ulipon nga nagatukod sang piramid. Ining pagkaon, nga ginlaktan sing madamo nga ahos, daw nagahatag sing dugang nga kusog kag resistensia sa mga ulipon. Sang ginlubong sang mga Egiptohanon si Paraon Tutankhamen, ginbutangan nila sing malahalon nga mga butang ang iya lulubngan, lakip ang ahos. Siempre pa, wala sing pulos ang ahos sa mga patay, apang mapuslanon gid ini sa mga buhi.

Mapuslanon Gid nga Bulong

Madugay na nga ginagamit sang mga doktor ang ahos sa pagbulong sa ila mga pasyente. Mga siniglo na ang nagligad, ginrekomendar ini sang Griegong mga doktor nga sanday Hippocrates kag Di­os­cor­i­des para sa impatso, aro, kanser, pilas, impeksion, kag balatian sa tagipusuon. Sang ika-19 nga siglo, gintun-an sang Pranses nga kemiko nga si Louis Pasteur ang ahos kag nagsiling nga pangontra ini sa impeksion. Sang ika-20 nga siglo, gingamit sang bantog nga misyonero nga doktor sa Aprika nga si Al­bert Schweitzer ang ahos bilang bulong sa lupot nga tuga sang amoeba kag sa iban pa nga mga balatian. Sang maubusan sing moderno nga mga bulong ang soldado nga mga doktor sang Rusya sang Bug-os Kalibutan Inaway II, gingamit nila ang ahos sa pagbulong sa mga napilasan nga mga soldado. Gani, nakilal-an ang ahos subong Russian penicillin. Sining karon lang, ginatun-an sang mga sientipiko ang mga kapuslanan sang ahos sa sistema sang sirkulasyon sang dugo.

Gani ang ahos mapuslanon nga pagkaon kag bulong, kag tumalagsahon gid ang kaamyon kag sabor sini. Diin una nga gintanom ang ahos? Nagapati ang mga botaniko nga naghalin ini sa sentral nga Asia, dayon naglapta ini sa bilog nga kalibutan. Tan-awon naton ang matahom nga duog sa Western Hemisphere diin bantog ang ahos.

Pagtanom sing Ahos sa Constanza

Ang Constanza Valley sa Dominican Republic may haganhagan nga klima. Matambok ang duta kag dagaya ang ulan diri bangod napalibutan ini sang mga bukid. Gani ang Constanza isa ka maayo nga duog para tamnan sing ahos.

Sa bulan sang Septiembre ukon Oktubre, ginahawanan kag ginaarado sang mga mangunguma sa Constanza ang ila uma, nagahimo sing mga plot nga nagalapad sing mga isa ka metro kag may kanalkanal sa magtimbang nga kilid. Sa tagsa ka plot, nagahimo sila sing tatlo ukon apat ka idas agod tamnan sing ahos. Sa amo man nga tion, ginakusipad sang mga trabahador ang bilog nga ahos. Pagkatapos mahuluman sa tubig ang mga liso sing 30 minutos, ginatanom ini sang mga mangunguma sa  mga idas. Ining ahos nagatubo sa haganhagan nga tigtulugnaw sa Dominican Republic.

Sa Marso ukon Abril, magasugod na ang pag-ani. Ginagabot sang mga trabahador ang gulang nga mga ahos kag ginapabay-an lang anay ini sa duta sa sulod sang lima ukon anom ka adlaw. Pagkatapos ginatipon nila ang ahos, ginautod ang gamot kag pungango, kag ginabutang ang matinlo na nga ahos sa wala sing takop nga mga suludlan nga ginatawag nga cribas. Ginahagayhagay nila ini sa bug-os nga adlaw agod indi maluo ang gin-ani nga ahos. Dayon, puede na ini ibaligya.

Diutay nga Ahos, Maisog nga Baho

Samtang nagahana ka pa lang nga magkaon sang manamit nga linaga ukon ensalada, mapanimahuan mo dayon kon may ahos ini. Apang, ngaa wala nagapanimaho ang ahos kon may panit pa ini? Ang ahos may maisog nga mga kemikal nga magapanimaho lamang kon ang liso sini samaron, kiharon, ukon pus-on. Kon tuktukon mo ang liso sang ahos, ang enzyme nga alliinase nagasimpon sa alliin. Insigida nga maporma ang allicin, ang ginahalinan sang baho kag sabor sang ahos.

Kon ingkiton mo ang isa ka liso sang ahos, daw subong bala nga ang allicin naglupok sa imo baba. Nanamitan ka man ukon wala, dugaydugay puro ahos na ang mapanimahuan mo. Ano ang himuon mo para mabuhinbuhinan ang baho sang ahos sa imo ginhawa? Mahimo tilawan mo mag-usang sang pila ka dahon sang parsley ukon diutay nga clove (carnation) para mabuhinbuhinan ang baho.

Apang dumduma nga ang baho sang ahos sa imo ginhawa nagahalin sa imo baga. Kon magkaon ka sing ahos, ginaliton ini sang imo sistema sa pagtunaw sa imo dugo, kag dayon sa imo baga. Kon magpusnga ka, ang baho sini nagaupod sa imo ginhawa. Gani ang mouthwash kag parsley indi makadula sang baho sang ahos sa imo ginhawa. May yara bala epektibo nga solusyon sa sini nga problema? Wala. Apang, kon ang tanan sa palibot mo nagakaon sing ahos, ti indi ka gid man mapanimahuan!

Sa madamo nga duog, halos tanan nga pagkaon may ahos. Kag bisan pa sa mga duog nga wala gawa nagagamit sing ahos, nagapati ang madamo nga palakaon sing ahos nga mas madamo ini sing bentaha sangsa disbentaha.

[Retrato sa pahina 29]

Ginahagayhagay ang gin-ani nga ahos

[Retrato sa pahina 29]

Ang Constanza Valley

[Retrato sa pahina 29]

Ngaa ang ahos nagapanimaho lamang kon mapusa na?