Ano ang Mahimo Mo Tuhoy sa Trapik?

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA PILIPINAS

PAANDAM: Madamong dalagku nga siudad ang ginasalot. Indi ini bangod sa paglapnag sang isa ka makalalaton nga balatian. Apang, ginahalitan sini ang ikaayong-lawas sang minilyon ka tawo. Ano ini? Amo ang trapik!”

Suno sa mga manugpanalawsaw, ang pirme nga pagkatrapik makatalagam sa imo panglawas. Daw ginapakita sang bag-o nga pagtuon nga nagadugang ang risgo nga maatake sa tagipusuon kon ang isa magtener sa trapik sa dimagkubos isa ka oras. Ang The New Zealand Herald nagreport nga ang “mga aso halin sa tambutso sang mga salakyan, gahod kag kahuol amo ang panguna nga mga kabangdanan sang hinali nga pagdaku sang risgo.”

Mga Hilo sa Hangin

Ang kalabanan nga salakyan nagabuga sing nitrogen oxide kag pila pa ka makapakanser nga mga elemento. Madamo nga salakyan, ilabi na ang mga de-krudo, ang nagabuga sing madamo katama nga magagmay nga mga partikulo. Makatalagam gid ini sa panglawas sang publiko. Ginabulubanta nga mga tubtob tatlo ka milyon ka tawo ang nagakapatay kada tuig resulta sang polusyon sa hangin, nga ang kalabanan sini nagahalin sa mga salakyan. Ang isa ka report nagsiling nga 10 porsiento sang mga impeksion sa respiratoryo sang Europeanhon nga kabataan resulta sang polusyon nga naghalin sa magagmay nga mga partikulo, kag mas madamo ini sa mga matrapik nga siudad.

Binagbinaga man ang mga katalagman sini sa palibot sang duta. Ang mga nitrogen oxide kag sulfur dioxide nga ginabuga sang mga salakyan nagatuga sang aksido nga ulan nga nagadagta sa mga tubig, nagahalit sa mga nagakabuhi sa tubig, kag sa madamo nga tanom. Ang ginabuga sang mga salakyan nga madamo katama nga carbon dioxide amo ang nagapalala pa gid sang kahimtangan. Ini amo ang gas nga panguna nga ginatunaan sang pag-init sang bilog nga globo, nga ginsiling nga nagaresulta sa iban pa nga mga halit sa planeta nga Duta.

Kapin Pa nga Aksidente

Samtang nagadamo pa ang mga salakyan sa dalan, nagadaku man ang katalagman sa kabuhi sang tawo. Kapin sa isa ka milyon ka tawo ang nagakapatay sa mga aksidente sa dalan kada tuig, kag nagadugang pa ini. Sa pila ka lugar daku katama ang katalagman. Halimbawa, nasapwan sang mga manugpanalawsaw sang European Commission nga “sa kada isa ka milyon ka pumuluyo sa Gresya, 690 ang nagakapatay sa dalan, samtang 120 lang sa Sweden.”

Ang isa ka malain nga kabangdanan nga nakakuha sing daku nga igtalupangod sining karon lang nga mga tinuig amo ang masingki nga kaakig sa dalanon. Nangin kinaandan na lang ang mga report sang masingki nga pag-inaway sang mga drayber. Suno sa isa ka surbe nga ginhimo sang National Highway Traffic Safety Administration sa Estados Unidos, nagapati ang mga drayber nga ang isa sa mga rason sang dugang nga pagkamaakigon sang drayber amo ang “paglala sang trapik.”

 Isa ka Daku nga Halit sa Ekonomiya

Daku man nga kuarta ang nauyang bangod sang trapik. Ginpakita sang isa ka pagtuon nga sa Los Angeles, California lamang, kapin sa 4 ka bilyon ka litro sang gasolina ang nagakauyang kada tuig bangod sang trapik. May mga di-direkta man nga mga kapierdihan, lakip ang nawasi nga mga kahigayunan sa negosyo, dugang nga gasto sa pagpabulong bangod sang polusyon, kag halit nga tuga sang nagdugang nga mga aksidente sa dalan.

Dugang pa, ining mga kapierdihan nagapahuyang sang ekonomiya sang bug-os nga pungsod. Ginapakita sang isa ka pagtuon nga bangod sang nauyang nga tion kag gasolina sa mga trapik, 68 bilyones dolyares kada tuig ang nagakawasi sa mga Amerikano. Sa Malayo nga Sidlangan, ang isa ka report sa Philippine Star nagsiling: “Kaangay sang metro sang taxi nga padayon nga nagaandar, binilyon ka pesos ang nagakawasi sa pungsod bangod sang mga trapik.” Sa Europa, ginabulubanta nga mga US $207 bilyones ang nagakawasi.

Ano ang mga Pahibalo Tuhoy sa Trapiko?

Walay sapayan sang madamo nga panikasog nga malubad ang mga problema sa trapiko, mas naglala pa gid ang kahimtangan. Ginapakita sang isa ka nasyonal nga surbe sang Texas Transportation Institute sa 75 ka siudad sa Estados Unidos nga ang tion nga ginhinguyang sa pagkaatrasar bangod sang trapik nagsaka halin sa 16 ka oras kada tuig sang 1982 tubtob sa 62 ka oras sang 2000. Ang kalawigon sang tion sa sulod sang isa ka adlaw nga mahimo mahinguyang sang mga nagabiyahe sa trapik nagsaka halin sa 4.5 tubtob 7 ka oras. Ang report nagasiling nga “labi pa nga naglala ang trapik samtang ginahimo ini nga pagtuon. Mas labi nga naglawig ang tion nga ginahinguyang sa trapik bangod madamo sang mayor nga mga dalan ang nagtrapik kag bangod mas masunson ang pagbiyahe karon kon ipaanggid sang una.”

Amo man sini nga mga report ang nabaton gikan sa iban nga mga pungsod. Ang mga manugpanalawsaw sang European Commission naghinakop: “Kon indi kita maghimo sing daku nga pagbag-o sa aton paagi sang transportasyon, ang mga salakyan sa mga siudad sa masunod nga dekada indi na makagiho bangod sa trapik.”

Amo man sini ang mga problema sa mga pungsod sa Asia. Ang Tokyo bantog nga matrapik, kag ang iban pa nga siudad sa bug-os nga Japan nagaeksperiensia man sing dugang nga pagtrapik. Sa Pilipinas, ang mga report kaangay sang masunod gikan sa Manila Bulletin, kinaandan na lamang: “Ang mga kalye puno sing mga salakyan, kag linibo ka pasahero ang nagahulat nga makasakay sa tion sang mas nagalawig nga tig-salako nga inoras.”

Sing realistiko, masiling naton nga wala gid kita karon sing makita nga matuod nga solusyon sa problema sang trapiko. Si Anthony Downs, awtor sang libro nga Stuck in Traffic​​—⁠Coping With Peak-Hour Traffic Congestion, naghinakop: “Bisan ano pa nga kasuguan ang ipatuman agod malubad ang problema sa trapik, magalala gihapon ini sa halos tanan nga bahin sang kalibutan. Gani ang akon katapusan nga laygay amo: Anara na lang ang imo kaugalingon sa sini.”

 Ano ang Mahimo Mo?

Bangod sini, ano ang mahimo mo agod malandas ining makaulugot nga problema? Kon isa ikaw sa minilyon nga masami nagakakibon sa trapik, may mga butang nga sarang mo mahimo agod amligan ang imo pisikal kag mental nga kapagros.

▪ MANGIN HANDA. Madamo ang nahul-an na antes pa sila makibon sa trapik. Adlaw na sila nagabugtaw. Nagadalidali sila sa pagpaligo, pag-ilis, kag pagkaon. Nagakabalaka sila basi indi sila makaabot sa husto nga oras sa trabaho. Ang trapik nagapadugang lamang sang ila kahuol. Kon ginapaabot mo nga matrapik ka, dapat hatagan mo sing dugang nga tion ang imo pagbiyahe. Paagi sa paghalin sing temprano, mahimo mo malikawan ang trapik. Suno sa libro nga Commuting Stress​​—⁠Causes, Effects, and Methods of Coping, “ang indi mahuol nga pagbiyahe nagasugod sa adlaw ukon gab-i antes sini.” Ang libro  nagsiling pa: “Ang mga bayo, bag, balon sang nagabiyahe ukon sang kabataan ginahanda na nga daan sa gab-i agod malikawan ang pagsakusako sa aga.” Siempre, importante man ang maayo nga tulog sa gab-i. Agod makabugtaw sing temprano, dapat magtulog ka sa husto nga oras.

May iban pa nga mga benepisyo ang pagbugtaw sing temprano. Halimbawa, ang pagpungko sa salakyan sa malawig nga tion bangod sang trapik makapahuol sa imo mga maskulo kag makapahinay sang imo paghulaghulag. Ginatugot bala sang imo kahimtangan ang pag-ehersisyo sa aga? Ang regular nga programa sang pag-ehersisyo makapauswag sang imo panglawas kag makabulig sa imo sa paglandas sa pisikal nga kahuol nga tuga sang trapik. Ang pagbugtaw sing temprano makabulig man sa imo sa pagtigayon sing masustansia nga pamahaw. Kon matrapik ka nga witiwiti lamang nga pagkaon ang imo dala ukon wala ka sing kinan-an, makadugang pa gid ini sang imo kahuol.

Malikawan mo man ang dugang nga kahuol paagi sa pagpat-od nga yara sa maayo ang kondisyon ang imo salakyan. Makaulugot gid kon maaberiya ka sa tunga sang trapik. Masami ini nagakatabo kon malain ang tiempo. Busa, mentinaha sing maayo ang imo mga preno, goma, erkon, heater, wiper, defroster, kag iban pa importante nga bahin sang imo salakyan. Bisan ang isa lamang ka gamay nga aksidente sa tunga sang trapik makapahuol na katama. Kag, sa pagkamatuod, pat-ura pirme nga may gasolina ukon krudo ang imo tangke.

▪ MAGKUHA SING IMPORMASYON. Antes ka magmaneho, makabulig kon may impormasyon ka tuhoy sa pila ka kahimtangan subong sang malain nga tiempo, ginakay-o nga mga dalan, temporaryo nga mga pagsira sang dalan, mga aksidente, kag iban pa nga mga kahimtangan sa dalan sa sina nga adlaw. Mahimo mo matigayon ining mga impormasyon paagi sa pagpamati sa balita ukon sa pagbasa sing pamantalaan. Magdala man sing mapa sang lugar nga imo kadtuan. Paagi sa paghibalo sang iban nga mga ruta, mahimo mo malikawan ang trapik.

▪ MANGIN KOMPORTABLE. Ipasibu ang katugnaw sang imo salakyan subong man ang posisyon sang imo pulungkuan agod nga mangin komportable ikaw tubtob posible. Kon may radyo ka ukon cassette-ukon CD player, mahimo ka makapamati sang imo paborito nga musika. Ang pila ka sahi sang musika makapakalma kag mahimo makapahaganhagan sang kahuol. Ining mga pangaman makaamlig man sa imo agod indi ka mag-ugtas sa gahod sang trapik.⁠ *

▪ MANGIN MABUNGAHON. Ang isa sa labing mabungahon nga mahimo mo samtang nagapundo ang imo salakyan sa trapik amo ang paghunahuna sing positibo. Sa baylo nga ugtasan ang trapik, tilawi nga hunahunaon ang mga pagahimuon mo sa sina nga adlaw. Kon nagaisahanon ka, ang pagkakibon sa trapik mahimo maghatag sa imo sing pinasahi nga kahigayunan sa pagbinagbinag sang importante nga mga panghunahuna kag paghimo pa gani sing mga desisyon nga wala sing tublag.

Kon pasahero ikaw, ang paghimutad sa malaba nga linya sang mga salakyan sa imo atubangan makadugang lamang sang imo kahuol. Gani planuha nga gamiton sing maayo ang imo tion sa paglakbay. Puede mo dalhon ang imo paborito nga libro ukon pamantalaan. Ayhan puede mo basahon ang nabaton mo nga mga sulat sang nagligad nga adlaw. Ang iban nangin komportable sa paghimo sing sulat ukon iban pa nga trabaho sa laptop nga kompyuter.

▪ MANGIN REALISTIKO. Kon nagaistar ka sa lugar nga matrapik pirme, dapat paabuton mo ini kag magplano sing maayo. Ang trapik padayon nga mangin problema sa kalabanan nga mga siudad. Ang libro nga Stuck in Traffic​​—⁠Coping With Peak-Hour Traffic Congestion nagasiling: “Ang pagkatrapik sa masako nga mga inoras halos pat-od gid nga magpadayon tubtob sa palaabuton sa tanan nga dalagku nga siudad nga nagaeksperiensia na sini karon.” Gani tun-i nga batuna ang trapik subong bahin sang imo normal nga pagkabuhi, kag panikasugi nga mapanginpuslan ini!

[Nota]

[Retrato sa pahina 28]

Likawi ang trapik paagi sa pagplano sing abanse

[Retrato sa pahina 28]

Antes magmaneho, magpili sing nagakaigo nga “cassette” ukon CD

[Retrato sa pahina 28]

Subong pasahero, mangita sing paagi agod mangin mabungahon

[Retrato sa pahina 28]

Indi pag-ugtasi ang mga butang nga indi mo na mabag-o