Agup-op​—Mapuslanon kag Makahalalit!

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA SWEDEN

Ang iban nga mga agup-op makasalbar sang kabuhi; ang iban mahimo tunaan sang kamatayon. Ang iban nagapananam sang keso kag nagapatuyum sang alak; ang iban naman nagahimo sang pagkaon nga makahililo. Ang iban nagatubo sa mga troso; ang iban naman nagahigko sang mga banyo kag mga libro. Ang matuod, ang agup-op yara bisan diin​—⁠ang mga selula sang fungus nga ginatawag spore mahimo pa gani nga magsuhot sa imo ilong samtang ginabasa mo ini nga dinalan.

KON nagaduhaduha ka nga ginalibutan kita sang agup-op, pabay-i ang isa ka kihad nga tinapay sa isa ka lugar, bisan sa sulod pa sang repridyeretor. Indi madugay magabulakon ina​—⁠amo ina ang agup-op!

Ano ang Agup-op?

Ang agup-op sakop sang mga fungus, nga may kapin sa 100,000 ka espesyi, lakip ang mga bulakbulak, mga uhong, daw tuktok nga mga pintokpintok sa mga tanom, kag lebadura. Mga 100 lamang ka fungus ang kilala nga nagatuga sing balatian sa mga tawo kag mga sapat. Madamo pa ang may importante nga papel sa food chain​—⁠ang pagdunot sa patay na nga organiko nga materya kag paagi sa sini ginaproseso liwat ang importante nga mga elemento sa isa ka porma nga magamit sang mga tanom. Ang iban pa gid nagabulig sa mga tanom sa pagsalupsop sang mga substansia sang duta sa proseso nga ginatawag symbiosis. Ang iban naman mga parasito.

Ang kabuhi sang agup-op nagasugod subong isa ka mikroskopiko nga spore nga ginadala sang hangin. Kon magtupa ang spore sa butang nga iya makaon nga, lakip sa iban pa nga mga butang, may hustuhan nga temperatura kag hulas, ang spore magatubo, kag magaporma sing daw hilo nga mga selula nga ginatawag hyphae. Kon magdamo ang hyphae, ining malum-ok kag magumon nga bulakbulak ginatawag nga mycelium, nga amo ang kitaon nga agup-op. Ang agup-op mahimo man mag-anggid sa higko ukon mansa, subong sang kon magtubo ini sa igutlan sang mga tayl sa banyo.

Ang agup-op madasig magdamo. Sa kinaandan nga agup-op sa tinapay nga Rhizopus stolonifer, ang itom nga mga pintokpintok amo ang mga spore, ukon sporangia. Ang isa lamang ka pintok nagaunod sing kapin sa 50,000 ka spore, nga ang tagsa makapatubas sing ginatos ka milyon ka bag-o nga spore sa sulod lamang sang pila ka adlaw! Kag kon paborable ang kahimtangan, ang agup-op magatubo sa libro, botas, ukon sa wallpaper sing subong kadasig sa pagtubo sini sa isa ka troso sa kagulangan.

Paano “nagakaon” ang mga agup-op? Indi kaangay sang mga sapat kag mga tawo, nga nagakaon anay kag pagkatapos ginatunaw ang ila nakaon antes ini mapuslan, masami ginabaliskad sang mga agup-op ini nga proseso. Kon ang organiko nga mga molekula tuman kadaku ukon mabulubudlay kaunon, inanay nga nagapagua sila sing pangtunaw nga mga enzyme nga nagapihakpihak anay sa mga molekula, antes ini mapuslan. Subong man, sanglit ang mga agup-op indi makalakatlakat sa pagpangita sing pagkaon, nagaistar sila sa ila ginakaon.

 Ang mga agup-op makapatubas sing ginatos ka makahalalit nga mga substansia nga ginatawag mycotoxin, nga mahimo makahalit sa mga tawo kag mga sapat. Mahimo nga mahaklo kag matulon ang agup-op, ukon mahimo ini magtapik sa panit. Apang indi sa tanan nga tion makahalit ang agup-op, kay may pila ini ka mapuslanon gid nga mga kinaiya. Halimbawa, ang iban nga mga espesyi nagamit sa mga bulong, ang iban pa gid sa mga pagkaon kag alak.

Ang Kapuslanan sang Agup-op

Sang 1928 aksidente nga natalupangdan ni Alexander Fleming ang ikasarang sang berde nga agup-op sa pagpatay sa kagaw. Ginhingalanan sang ulihi nga Penicillium notatum, napamatud-an nga ang berde nga agup-op makapatay sang bakterya apang indi makahalit sa mga tawo kag mga sapat. Ini nga pagkatukib nagdul-ong sa paghimo sing penicillin, nga ginlaragway subong “isa ka butang nga may pinakamadamo nga naluwas sa karon nga pagpamulong.” Bangod sang ila hinimuan, si Fleming kag ang iya kaupod nga mga manugpanalawsaw nga sanday Howard Florey kag Ernst Chain ginpremyuhan sing Nobel Prize sa patag sang pagpamulong sang 1945. Sugod sadto, nakahatag ang agup-op sing iban pa nga makabulong nga mga substansia, lakip ang mga bulong para sa blood clot (pagkorta sang dugo), sakit sang ulo, kag Parkinson’s disease.

Ang agup-op nagapanamit man sang pagkaon. Binagbinaga halimbawa ang keso. Nahibaluan mo bala nga ang keso nga Brie, Camembert, Danish blue, Gorgonzola, Roquefort, kag Stilton tuman kananam bangod sa pila ka espesyi sang agup-op nga Penicillium? Daku man ang nabulig sang agup-op sa salami, soy sauce, kag serbesa.

Amo man sa alak. Kon anihon ang pila ka sahi sang mga ubas sa hustuhan nga tion kag may hustuhan nga fungus sa tagsa ka pungpong, magamit ini sa paghimo sing marimis nga alak nga pangpanam-is. Ginaparimis sang agup-op nga Botrytis cinerea ang katam-is sang ubas, amo nga naganamit pa ang sabor sini. Sa bodega sang alak, ang agup-op nga Cladosporium cellare dugang pa nga nagapatuyum sang alak samtang ginapalaon ini. Ang taga-Hungary nga mga manughimo sing alak may subong sini nga halambalanon: ‘Ang dalayawon nga agup-op nagapatuyum sang alak.’

Ang Makahalalit nga Agup-op

Ang pila ka agup-op madugay na nga nagapanghalit. Sang ikan-om nga siglo B.⁠C.⁠E., gingamit sang mga Asirianhon ang agup-op nga Claviceps purpurea agod hiluan ang mga bubon sang ila mga kaaway​—⁠isa ka dumaan nga sahi sang biolohiko nga pagpakig-away. Sang Edad Media, ini man nga agup-op nga nagatuhaw kon kaisa sa uhay nga rye, amo ang gintunaan kon ngaa madamo sadto ang gin-atake sang kuyap, pagpalanghapdi, gangrena, kag halusinasyon. Ginatawag ini karon nga ergotism, apang ginbansagan ini nga St. Anthony’s fire kay sa paglaum nga magaayo sila sing milagruso, madamo nga biktima ang nagkadto sa altar ni St. Anthony sa Pransia.

Ang pinakamaisog nga makapakanser nga substansia nga nakilal-an amo ang aflatoxin​—⁠ang hilo  nga ginapatubas sang agup-op. Sa isa ka pungsod sa Asia, 20,000 ang nagakapatay kada tuig bangod sa aflatoxin. Ining makamamatay nga substansia ginagamit sa biolohiko nga mga hinganiban karon.

Apang, sa ordinaryo nga pagsinalayo, ang mga sintomas kon ang isa maapektuhan sang agup-op indi gid man peligruso sa ikaayong lawas apang makaulugot. “Ang kalabanan nga agup-op, bisan kon mapanimahuan mo, indi makahalalit,” siling sang UC Berkeley Wellness Letter. Ang mga tawo nga masami nagakaapektuhan sini amo ang may problema sa baga, subong sang hapuon; mga indibiduwal nga may alerdyi, sensitibo sa mga kemikal, ukon may maluya nga panglawason; kag mga mangunguma nga mahimo nadayag sa madamo nga agup-op. Ang mga lapsag kag mga tigulang mahimo nga madali man maapektuhan sang agup-op.

Suno sa California Department of Health Services sa Estados Unidos, ang agup-op mahimo tunaan sang masunod nga mga sintomas: ‘Mga problema sa respiratoryo, subong sang paghagak, mabudlay nga pagginhawa, kag paghanas sang ginhawa; pagpalamin-ot sang ilong; iritasyon sa mata (mahapdi, nagaluhaluha, ukon nagapalamula); matig-a nga ubo; iritasyon sa ilong ukon tutunlan; gurosguros ukon iritasyon sa panit.’

Ang Agup-op kag ang mga Bilding

Sa pila ka pungsod kinaandan na nga mabatian nga ang mga eskwelahan ginasira ukon ginapahalin anay ang mga tawo sa ila puluy-an ukon opisina agod kuhaon ang agup-op. Sang temprano nga bahin sang 2002, ang bag-o mabuksan nga Museum of Modern Arts sa Stockholm, Sweden, dapat isira anay bangod sang agup-op. Ang pagkuha sa agup-op nagbili sing halos singko milyones dolyares! Ngaa nangin kinaandan ini nga problema sining karon lang?

Ang sabat nagadalahig sang duha ka panguna nga butang: ang mga materyales kag desinyo sang bilding. Sining nagligad lang nga mga dekada ang mga materyales sang konstruksion naglakip sing mga produkto nga madali agup-upon. Ang isa ka halimbawa amo ang drywall, ukon gypsum board, nga masami human sa sinampawsampaw nga hapnig sang mga papel nga ginautlan sang matig-a nga tulad chalk nga materyales. Ang igutlan basabasa. Gani kon ini nga materyales magpabilin nga basa sa malawig nga hut-ong, mahimo nga magtubo ang agup-op, kag kaunon ang papel sa drywall.

Nagbag-o man ang mga desinyo sang istruktura. Sa mga desinyo anay sang mga bilding sa Estados Unidos kag sa pila ka pungsod antes sang dekada 70, makalusotlusot lang ang init ukon hangin. Agod makakinot sa enerhiya, ginbag-o sang ulihi ang desinyo sang mga bilding paagi sa pagkontrol sang paggua-sulod sang init kon matugnaw ang tiempo ukon ang pagsulod sang init kon mainit ang tiempo, subong man ang pagua-sulod sang hangin. Amo kon ngaa kon makasulod gani ang tubig karon, madugay ini magmala, nga amo ang ginabangdan sang pagtubo sang agup-op. May solusyon bala ini nga problema?

Ang labing epektibo nga paagi sa paglubad, ukon sa pagpahaganhagan sang problema sa agup-op amo ang pagmentinar nga matinlo kag mamala ang tanan nga butang nga yara sa sulod sang bilding kag huptan nga manubo ang kahun-og (humidity). Kon ang isa ka bahin dugang pa nga maghulas, pamalha ini gilayon kag himua ang kinahanglanon nga mga pagbag-o ukon mga pagkay-o agod indi liwat magtener ang tubig. Halimbawa, hupti nga matinlo kag wala sing diperensia ang atop kag mga tarog. Kag pat-ura nga ang duta sa palibot sang bilding mas mataas agod nga indi magtener ang tubig sa pundasyon sini. Kon may yara kamo air-conditioning, siguraduha nga matinlo ang drip pan kag wala sing supon ang drain line ukon guluwaan sang tubig.

“Ang pagkontrol sa hulas importante gid agod makontrol ang agup-op,” siling sang isa ka awtoridad. Mahimo nga makabulig ang simple lamang nga mga tikang agod malikawan mo kag sang imo pamilya ang makaulugot nga agup-op. Sa pila ka paagi, ang agup-op daw subong sang kalayo. Makahalit ini, apang tuman man ka mapuslanon. Depende ini kon paano naton ini ginagamit kag ginakontrol. Sa pagkamatuod, madamo pa kita sing matun-an tuhoy sa agup-op. Apang bentaha gid kon mahangpan naton ang makatilingala nga mga tinuga sang Dios.

[Kahon/Retrato sa pahina 14, 15]

GINASAMBIT BALA ANG AGUP-OP SA BIBLIA?

Ang tulun-an sang Levitico sa Biblia nagasambit sang “salot nga aro sa isa ka balay,” buot silingon sa tinukod mismo. (Levitico 14:34-48) May nagasiling nga ini nga salot, nga gintawag man nga “makamamatay nga aro,” isa ka sahi sang agup-op, apang indi ini masigurado. Kon ano man ini, ang Kasuguan sang Dios nagsugo sa mga tagbalay nga panguhaon ang naapektuhan nga mga bato, kiskison ang bug-os nga sulod sang balay, kag ang tanan nga butang nga ginasuspetsahan nga naapektuhan ipanghaboy sa gua sang siudad sa “isa ka di-matinlo nga duog.” Kon magbalik ang salot, ang bug-os nga balay ginadeklarar nga di-matinlo, ginaguba, kag ginahaboy. Ginpakita sang detalyado nga mga instruksion ni Jehova para sa iya katawhan ang iya tudok nga pag-ulikid sa ila kag sa ila pisikal nga kaayuhan.

[Retrato sa pahina 13]

Madamo ang nasalbar sang mga bulong nga ginkuha sa agup-op

[Retrato sa pahina 15]

Ang drywall kag vinyl makakibon sang hulas, nga ginatubuan sang agup-op