Ang Suba Thames—Pinasahi nga Palanublion sang Inglaterra

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BRITANYA

Ang suba Thames​—⁠mainanggaon nga ginhayuan sang mga taga-Britanya subong Old Father Thames⁠—​nagagikan sa apat ka tuburan sang matahom nga Cotswold Hills sang nabagatnan-sentral nga Inglaterra. Samtang nagailig ini sing 350 kilometros pasidlangan, nagatabo sa sini ang iban pa nga mga suba tubtob nga makalab-ot ini sa mga 29 kilometros kalapad nga gibwangan pa North Sea. Isa gid ka makawiwili nga sugilanon kon paano ining malip-ot nga suba nakaapektar sa maragtas sang Inglaterra.

GINPANGUNAHAN ni Julius Caesar ang una nga pagsalakay sang Roma sa Inglaterra sang mga 55 B.⁠C.⁠E. Sang magbalik sia sang masunod nga tuig, ang iya pagpanalakay gin-upangan sang suba nga ginhingalanan niya nga Tamesis, ang Thames. Ang Romanong Emperador pa nga si Claudius ang nakadaug sa pungsod, 90 ka tuig sang ulihi.

Sadto nga tion, katunggan ang magtimbang nga pangpang sang Thames, apang mga 50 kilometros halin sa gibwangan sini nga malab-utan sang taub, ang Romanong mga hangaway nagtukod sang ulihi sing isa ka taytay nga kahoy. Didto, sa aminhan nga pangpang sang suba, naghimo sila sing pantalan nga gintawag nila nga Londinium.⁠ *

Sang masunod nga apat ka siglo, ginpasangkad sang mga Romano ang ila pagpakignegosyo sa iban pa nga mga bahin sang Europa kag nag-importar sing malahalon nga mga butang gikan sa Mediteraneo​—⁠mga tablon pa gani gikan sa Lebanon. Gingamit man nila ang Thames sa pagdala sing mga baligya sa London gikan sa interyor nga mga duog, amo kon ngaa wala magdugay ang siudad, bangod sang mayor nga mga dalan sini nga nagagikan sa pinakasentro kaangay sang mga silak, nangin importante nga duog sang negosyo.

Ang Impluwensia ni William nga Mandadaug

Sang mapukan ang Romanong Emperyo, ginbiyaan sang Romanong mga lehiyon ang Britanya sang 410 C.⁠E., ginpabay-an ang London kag siempre nagpigaw ang negosyo sa Thames. Ang mga hari sang Anglo-Saxon ginakoronahan anay sa Kingston​—⁠isa ka komunidad nga 19 kilometros pailaya halin sa London, diin ang Thames mahapos tabukon​—⁠tubtob sang ika-11 nga siglo sang si William nga Mandadaug nagsalakay halin sa Normandy. Pagkatapos sia makoronahan sa Westminster sang 1066, gintukod niya ang Tower of  London sa sulod sang mga pader sang siudad sang Roma agod magamhan kag mapasangkad ang komunidad sang komersio kag makontrol ang pantalan. Nagsanyog liwat ang mga negosyo, kag ang populasyon sang London nagdamo sing mga 30,000.

Naghimo man si William nga Mandadaug sing kuta sa ibabaw sang isa ka apog-apugon nga bukid nga mga 35 kilometros sa katundan sang London, nga kilala karon subong Windsor. Ginbuslan sini ang puluy-an sang harianon nga Saxon kag gikan sa sini makita sang isa ang matahom nga talan-awon sa tabok sang Thames. Ang Windsor Castle karon resulta sang dugang pa nga mga pagtukod kag mga pagkay-o, kag nagapabilin ini nga isa gihapon sa labing popular nga kaladtuan sang mga turista sa Britanya.

Sang tuig 1209, natapos ang 30-ka tuig nga proyekto​—⁠isa ka taytay nga bato patabok sa Thames sa London​—⁠ang pinakauna sa subong sini nga desinyo sa Europa. Ining pinasahi nga istruktura nga may mga tiendahan, mga balay, kag kapilya pa gani, may duha ka maalsa-alsa nga taytay kag isa ka torre sa Southwark, sa nabagatnan nga bahin sini para sa depensa.

Si Hari John sang England (1167-1216) nag-aprobar sang iya bantog nga Magna Carta sang 1215 sa Runnymede, sa Thames malapit sa Windsor. Paagi sining buhat napilitan sia nga garantiyahan indi lamang ang sibil nga kahilwayan sang mga taga-Inglaterra kundi labi na ang kahilwayan sang siudad sang London kag ang kahilwayan sang komersio sa pantalan sini kag sang mga negosyante.

Ang Thames Nagadala sing Kahamungayaan

Sa sulod sang mga siglo nga nagdason, nagsanyog ang komersio sa Thames. Sang ulihi, bangod sang pag-uswag sang komersio, indi na makaarapal ang mga pasilidad sa pangpang sang suba. Duha ka gatos ka tuig ang nagligad, 600 ka barko lamang ang makaeskala sa pantalan sini, apang kon kaisa 1,775 ka sakayan pa ang nagahulat sa pantalan agod magdiskarga. Bangod sini nga pagginutok, ang kinawatay nangin serioso nga problema. Kon gab-i, ginahukas sang mga kawatan ang gaid sang mga sakayan agod atihon ini, kag ang palangitan-an sang mga tawo nga may mga baruto amo ang pagdala sang mga kontrabando gikan sa mga sakayan sa Thames pakadto sa iban nga mga duog. Agod maatubang ini nga problema, ang London ang pinakauna sa kalibutan nga nagbutang sing mga pulis nga magabantay sa suba. Padayon ini nga nagapanghikot tubtob karon.

 Apang, kapin pa ang kinahanglanon agod masolbar ang mga problema sa mga pasilidad sa pantalan. Busa, sang ika-19 nga siglo, ang Parlamento sang Inglaterra nagsugot nga magpabuhat sing sira-sira nga mga dulungkaan sa manubo nga bahin sang magtimbang nga pangpang sang suba nga mangin amo ang pinakadaku sa kalibutan. Una nga natapos ang Surrey Commercial Docks, ang London Dock kag ang West kag East India nga mga dulungkaan, sang temprano sang katuigan 1800, nga ginsundan sang Royal Victoria Dock sang 1855 kag sang kaupod sini nga Royal Albert Dock, sang 1880.

Sang 1840, ang duha ka inhinyero​—⁠mag-amay⁠—​nga sanday Marc I. kag Isambard K. Brunel, nagtukod sang pinakauna nga tanel sa idalom-tubig agod maangot ang magtimbang nga pangpang sang Thames. May kalabaon ini nga 459 metros kag ginagamit gihapon subong bahin sang network sang tren sa tanel nga nagabiyahe sa siudad sang Greater London. Sang 1894, nahuman ang moderno nga pangganyat sa turista nga Tower Bridge. Ining taytay puede matunga kag maalsa-alsa kag nagalapad sing 76 metros kon magbukas agod nga makaagi sa tunga sang duha ka haligi sini ang dalagku nga mga barko. Kag kon magsaka ka sa halos 300 ka halintang, makalab-ot ka sa isa ka alagyan sa ibabaw kag makita mo ang matahom nga talan-awon sa palibot sang suba.

Sang ika-20 nga siglo, nasangkapan na sing maayo ang istruktura sang pantalan sang London agod maatipan ang nagadamo pa gid nga dalagku nga mga bapor nga kinahanglan agod masuplayan sing mga baligya ang mga negosyo sa siudad. Sang matukod ang pinakaulihi nga pantalan, nga ginhingalan sunod kay Hari George V, sang 1921, ang London nangin “pinakadaku kag pinakamanggaranon nga pantalan sa bug-os nga kalibutan.”

Lugar Para sa mga Palasyo, mga Dungganon, kag mga Okasyon

Samtang ginapauswag pa lang ang London, kalain kag indi sementado ang mga dalan sini, nga sa masami indi maagihan kon tigtulugnaw. Gani, ang pinakamadasig kag pinakapraktikal nga alagyan amo ang Thames, nga nangin masako nga alagyan sa tubig sa sulod sang mga tinuig. Ang ginhalinan sang kinaandan nga singgit nga “Oars!” amo anay ang mga bangkero sa Thames nga nagaginutok sa mga hagdan agod mangita sing mga pasahero patabok, pailaya, ukon pailawod sang suba ukon sa nagalikoliko nga mga suba kaangay sang Fleet kag Walbrook, nga karon nalubong na sa idalom sang mga kalye sang London nga gintawag man nga Fleet kag Walbrook.

Sa pagligad sang panahon, ang London daw Venice na gid tan-awon, kay madamo sang dalagku nga mga palasyo sini ang may mga terrasa padulong sa suba. Nangin popular gid ang pagpuyo sang mga miembro sang harianon nga pamilya sa mga pangpang sang Thames, subong ginapamatud-an sang mga palasyo sa Greenwich, Whitehall kag Westminster. Ang Hampton Court nangin puluy-an man sang mga hari kag reyna sang Inglaterra, kag ang Windsor Castle, sa ilaya, padayon gihapon nga ginapuy-an sang harianon nga pamilya tubtob karon.

Sang 1717, ginkomposo ni George Frideric Handel ang iya “Water Music” agod pahamut-an si Hari George I sa okasyon sang isa ka piknik sa suba sang hari. Ang lantsa nga ginasakyan sang hari ginaupdan sang “tuman Kadamo nga mga Sakayan, nga ang bug-os nga Suba daw natabunan na,” report sang isa ka pamantalaan sadtong tion. Ang lantsa nga nagasunod sa isa nga ginasakyan sang hari may 50 ka musikero, nga tatlo ka beses nga nagtokar sang komposisyon ni Handel samtang nagalakbay sila sing walo ka kilometro pailaya gikan sa Westminster pa Chelsea.

Lugar Sang Kasadyahan kag Pagpaliwaliwa

Sang wala pa matukod ang Westminster Bridge sang katuigan 1740, matabok lang ang Thames paagi sa London Bridge nga ginremodel kag sang ulihi gin-islan sang katuigan 1820. Ang mga haligi nga nagasuporta  sa 19 ka arko sang orihinal nga London Bridge, nag-upang sa pag-ilig sang suba. Bangod sini, sa sulod sang mga 600 ka tuig nga pagluntad sang taytay, ang Thames nagyelo sing mga walo ka beses. Sa kada tion nga matabo ini, daku nga kahiwatan ang ginahiwat sa yelo nga ginatawag nga “frost fair,” diin madamo sing mga paindis-indis nga hampang ang ginahiwat. May ginalitson nga mga baka, kag ang mga miembro sang harianon nga pamilya makita nga nagakaon sa sini nga duog. Ang mga libro kag mga hampanganan nga may tatak nga “ginbakal sa Thames” madahog kaayo. Ang mga pamantalaan kag bisan gani ang mga kopya sang pangamuyo nga Amay Namon ginaimprinta sa mga imprintahan nga ginpatindog sa nagyelo nga suba!

Sa medyo ulihi na nga bahin sang moderno nga tion, ang University Boat Race, isa ka paindisanay sa ulot sang unibersidad sang Oxford kag Cambridge, nangin isa ka kahiwatan kada tuig kon tigpamulak. Ang mga tumalan-aw nagakubay sa mga pangpang sang Thames halin sa Putney tubtob sa Mortlake nga nagahugyaw sa nagakontrahanay nga mga grupo sang tig-walowalo ka mga manugbugsay samtang ginausoy nila ang mga pito ka kilometro nga distansia sing mga 20 minutos. Ang una nga palumba ginhiwat sang 1829 sa ilaya sang suba sa banwa sang Henley. Sang ginsaylo ang ginahiwatan sang palumba sa ilawod, gin-isponsoran ni Henley ang iya mismo nga royal regatta, ang pinakadugay na kag pinakakilala nga sahi sang palumba bugsay sa Europa. Nagganyat ini sa mga pinakamaayo magbugsay sa kalibutan para sa mga palumba nga may distansia lamang nga mga 1600 metros. Ining palumba bugsay kon tig-ilinit nangin popular karon nga okasyon.

Ang isa ka tourguide sa Britanya nagsiling nga ang Thames “nagatanyag sing sarisari kag makalilipay nga mga talan-awon samtang nagaagi ini sa mga kabakuluran, mga kakahuyan, mga patag, mga balay, matahom nga mga minuro kag magagmay nga mga banwa nga kinaandan sa kabaryuhan sang Inglaterra. . . . Ang malawig nga bahin sang suba may makitid lamang nga alagyan sa magtimbang nga pangpang sini. Gani, bisan pa mahimo matahuman ang motorista sa pagtan-aw sa suba sa mga banwa nga ginaagyan sini, ang malinong nga katahom sang Thames bug-os lamang nga maapresyar kon magbaruto ukon maglakat ka lang.”

Nagaplano ka bala nga magkadto sa Inglaterra? Nian, hatagi sing tion ang paglagaw sa Thames kag hibalua ang pila sang kasaysayan sini. Halin sa matahom nga kabaryuhan sini tubtob sa masako nga gibwangan sini, madamo gid ang imo makita, mahimo, kag matun-an! Indi ka gid pagpaslawon ni “Old Father Thames.”

[Nota]

[Kahon sa pahina 27]

ANG LITERATURA KAG ANG THAMES

Ginlaragway sing maayo ni Jerome K. Jerome ang makaparelaks nga palibot sang Thames sa iya libro nga Three Men in a Boat. Ginaistorya sini ang pagbakasyon sang tatlo ka mag-abyan nga nagpanakayon sa suba upod ang ila ido, halin sa Hampton pakadto sa Oxford. Bisan sang 1889 pa ini ginsulat kag bangod ginbadbad sa madamo nga lenguahe, nagapabilin ini gihapon nga isa ka popular nga “halimbawa sang makahalam-ot nga istorya.”

Ang Wind in the Willows isa pa ka kilala man nga istorya, nga naluyagan gid sang mga tigulang kag mga kabataan man. Natapos sang 1908 ni Kenneth Grahame nga nagapuyo sa isa ka banwa sa Thames nga Pangbourne, isa ini ka pantasya tuhoy sa mga sapat nga nagapuyo sa malapit ukon sa mga pangpang sang Thames.

[Kahon/Retrato sa pahina 27]

ANG HARI KONTRA SA THAMES

Si Hari James I, nga naggahom sang temprano nga bahin sang ika-17 nga siglo, nangayo sa Corporation of London sing £20,000. Sang wala maghatag ang meyor sang Siudad sang London, ang hari nagpamahog: “Wasakon ko ikaw kag ang imo siudad sing dayon. Kuhaon ko ang akon hukmanan, kag ang akon Palasyo, kag ang akon Parlamento sa Winchester ukon sa Oxford, kag mangin desyerto ang Westminster; kag hunahunaa kon ano ang matabo sa imo!” Sa sini ang meyor nagsabat: “May yara gihapon isa nga mabilin sa London: indi madala sang imo pagkahalangdon ang Thames.”

[Credit Line]

From the book Ridpath’s History of the World (Vol. VI)

[Mga Mapa sa pahina 24]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

ENGLAND

London

River Thames

[Credit Line]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Retrato sa pahina 24, 25]

Ang Big Ben kag ang mga puluy-an sang Parlamento, sa Westminster, London

[Retrato sa pahina 25]

London Bridge, nga human sa bato, 1756

[Credit Line]

From the book Old and New London: A Narrative of Its History, Its People, and Its Places (Vol. II)

[Retrato sa pahina 26]

Makita sa sining gintigib nga laragway sang 1803 ang suba Thames kag ang ginatos ka mga sakayan nga nag-eskala sa pantalan

[Credit Line]

Corporation of London, London Metropolitan Archive

[Retrato sa pahina 26, 27]

Ang gintigib nga laragway sang “frost fair” sang 1683

[Credit Line]

From the book Old and New London: A Narrative of Its History, Its People, and Its Places (Vol. III)