Mga Pilgrim kag mga Puritano—Sin-o Sila?

SA BAYBAYON sang Aminhan nga Amerika sa Plymouth, Massachusetts, may isa ka daku nga bato nga granito nga may natigib nga numero 1620 sa kadaygan sini. Gintawag nga Plymouth Rock, madamo ang nagapati nga malapit ini sa duog nga gindungkaan anay sang isa ka grupo sang mga Europeo sang nagligad nga halos 400 ka tuig. Ayhan kilala mo sila nga mga Pilgrim ukon mga Pilgrim Father.

Madamo ang nakahibalo sang mga istorya nga ginaagda anay sang maabiabihon nga mga Pilgrim ang ila Tumandok nga Amerikano nga mga abyan sa isa ka bugana nga kinaon bangod sang maayo nga ani. Apang sin-o ang mga Pilgrim, kag ngaa nagkadto sila sa Aminhan nga Amerika? Agod masabat ini, balikan naton ang tion ni Hari Henry VIII sang Inglaterra.

Relihioso nga mga Kagubot sa Inglaterra

Kubos sa 100 ka tuig antes magtulak ang mga Pilgrim, ang Inglaterra isa anay ka Romano Katoliko nga pungsod kag ginhatag sang papado kay Hari Henry VIII ang titulo nga Manugdepensa Sang Pagtuluuhan. Apang nagsugod nga maguba ang relasyon sang mangindi si Papa Clement VII nga kanselahon ang kasal ni Henry kay Catherine sang Aragon, ang nahauna sa anom ka asawa sang hari.

Samtang ginabinagbinag ni Henry ang mga problema sa sulod sang iya pamilya, ang Protestante nga Repormasyon nagatuga sing kagubot sa Iglesia Romana Katolika sa daku nga bahin sang Europa. Bangod indi luyag nga madula ang kadungganan nga ginhatag sa iya sang simbahan, ginbalabagan sang primero ni Henry ang pagsulod sang mga Repormador sa Inglaterra. Nian nagbag-o ang iya hunahuna. Indi pagkanselahon sang Iglesia Katolika ang iya kasal, gani utdon man ni Henry ang iya kaangtanan sa simbahan. Sang 1534 gin-utod niya ang pagkontrol sang papa sa mga Katoliko sa Inglaterra kag gindeklarar niya ang iya kaugalingon subong amo ang supremo nga pangulo sang Simbahan sang Inglaterra. Wala magdugay, ginpasira niya ang mga monasteryo kag ginpamaligya ang ila dalagku nga mga propiedad. Sang mapatay si Henry sang 1547, ang Inglaterra nangin isa ka Protestante nga pungsod.

Si Edward VI nga anak ni Henry wala man makig-uli sa Roma. Sang mapatay si Edward sang 1553, nangin reyna si Mary, ang Romano Katoliko nga anak nga babayi ni Henry kay Catherine sang Aragon, kag pagkatapos sini gintinguhaan niya nga ipasakop ang pungsod sa awtoridad sang papa. Madamo nga Protestante ang gintapok niya kag kapin sa 300 ka tawo ang ginpasunog niya sa usok, amo kon ngaa ginbansagan  sia nga Bloody Mary. Apang indi niya mapunggan ang mabaskog nga puersa sang pagbag-o. Napatay si Mary sang 1558, kag ginsigurado sang iya salili kag utod sa amay nga si Elizabeth I nga kutob sa iya paggahom wala sing gahom ang papa sa pag-impluwensia sa relihioso nga pagsinalayo sang mga taga-Inglaterra.

Apang, ginbatyag sang pila ka Protestante nga ang pagpain gikan sa Simbahan sang Roma indi pa tuman​—⁠dapat dulaon ang tanan nga agi sang Romano nga Katolisismo. Luyag nila putlion ukon ‘puruhon’ ang pagsimba sang simbahan, amo kon ngaa gintawag sila nga mga Puritano. Nagsiling ang iban nga mga Puritano nga indi na kinahanglan ang mga obispo kag dapat nga tugutan na lang ang tagsa ka kongregasyon nga amo ang magdumala sang iya kaugalingon. Gintawag sila nga mga Separatist (Nagpain).

Ang nagapamatok nga mga Puritano nagpadayag sang ila kaugalingon sang paggahom ni Elizabeth. Naakig ang reyna sa indi pormal nga pagpamayo sang pila ka klerigo, amo kon ngaa sang 1564 ginmanduan niya ang Arsobispo sang Canterbury nga ipatuman sa ila ang isa ka talaksan sang pagpamayo. Sang makita ang pagpanumbalik sa pagpamayo sang Katoliko nga mga pari, wala magtuman ang mga Puritano. Dugang pa nga gindiskusyunan ang madugay na nga hirarkiya sang mga obispo kag mga arsobispo. Gintugutan gihapon ni Elizabeth ang pagpangalagad sang mga obispo kag gin-obligar sila nga magpanumpa sing katutom sa iya subong pangulo sang simbahan.

Mga “Separatist” nga Nangin mga Pilgrim

Si James I ang nagbulos kay Elizabeth sang 1603, kag ginpilit niya ang mga Separatist nga magpasakop sa iya awtoridad. Sang 1608 ang isa ka kongregasyon sang mga Separatist sa banwa sang Scrooby nalagyo pa Holland bangod may kahilwayan sa sini nga pungsod. Apang, sang ulihi, bangod sang pagkamatinuguton man sang Holland sa iban nga mga relihion kag sang lugak nga moralidad diri, daw mas nasaw-ahan diri ang mga Separatist sangsa didto sila anay sa Inglaterra. Namat-od sila nga magbiya sa Europa kag magpuyo sa Aminhan nga Amerika. Ang kahanda sini nga grupo sang mga Separatist sa pagpangayaw sa malayo nga duog tungod sang ila mga pagtuluuhan amo sang ulihi ang ginbangdan kon ngaa gintawag sila nga mga Pilgrim.

Nakakuha sing permiso ang mga Pilgrim, nga naglakip sa madamo nga Separatist, nga magpuyo sa Virginia nga kolonya anay sang Britanya kag sang Septiembre 1620 nagtulak sila pa Aminhan nga Amerika sakay sa barko nga gintawag nga Mayflower. Mga 100 ka adulto kag kabataan ang naghinguyang sing duha ka maunos nga mga bulan sa North Atlantic Ocean antes mag-abot sa Cape Cod, mga ginatos ka kilometro sa aminhan sang Virginia. Didto nila ginsulat ang Mayflower Compact, isa ka dokumento nga nagasambit sang ila handum nga magtukod sing isa ka komunidad kag tumanon ang mga layi sini. Nagpuyo sila sa Plymouth nga malapit lang didto sang Disiembre 21, 1620.

Pagsugod sang Pagkabuhi sa Bag-ong Kalibutan

Nag-abot ang mga refugee sa Aminhan nga Amerika nga wala makapangaman para sa tigtulugnaw. Sa sulod lamang sang pila ka bulan, katunga sang grupo ang napatay. Nag-ayuayo ang ila kahimtangan pag-abot sang tigpamulak. Ang mga nakalampuwas nagpatindog sing nagakaigo nga mga balay kag nakatuon sila gikan sa Tumandok nga mga Amerikano kon paano magtanom sing tumandok nga mga pananom. Pag-abot sang tigragas sang 1621, nangin hamungaya gid ang pangabuhi sang mga Pilgrim amo kon ngaa nagtalana sila sing tion para pasalamatan ang Dios sa iya pagpakamaayo sa ila. Diri naghalin ang Thanksgiving nga okasyon nga ginaselebrar karon sa Estados Unidos kag sa iban nga mga duog. Dugang pa nga mga imigrante ang nag-alabot, amo kon ngaa sa sulod lamang sang halos 15 ka tuig, ang populasyon sang Plymouth naglabaw sa 2,000.

Ang iban pa nga mga Puritano sa Inglaterra namat-od man, subong sang ginhimo sang mga Separatist, nga ang ila “Ginsaad nga Duta” masapwan sa tabok sang Atlantiko. Sang 1630 isa ka grupo nila ang nag-abot sa aminhan sang Plymouth kag gintukod nila ang Massachusetts Bay Colony. Sang 1640, mga 20,000 ka imigrante gikan sa Inglaterra ang nagapuyo sa New England. Matapos masakop sang  Massachusetts Bay Colony ang Plymouth sang 1691, indi na napain ang mga Separatist Pilgrim. Ang Boston amo ang nangin espirituwal nga sentro sang rehiyon, kay mga Puritano na karon ang nagakontrol sang relihioso nga pagsinalayo sang New England. Paano sila nagasimba?

Ang Pagsimba sang mga Puritano

Ang mga Puritano sa Bag-ong Kalibutan nagtukod sang primero sing human sa kahoy nga mga tilipunan nga ila ginatipunan kon Domingo sang aga. Maagwanta ang kahimtangan sa sulod kon maayo ang tiempo, apang ang mga serbisyo kon tigtulugnaw nagtilaw sa pagkamainantuson sang bisan pinakakabalan sa mga Puritano. Wala sing heater ang mga tilipunan, kag indi madugay ang nagakurogkurog sa katugnaw nga mga sumilimba daw nagapalanig-a na sa katugnaw. Ang mga manugwali masami nga nagasuksok sing mga guantes agod amligan ang ila nagakumpaskumpas nga mga kamot gikan sa matugnaw kaayo nga hangin sa sulod sang tilipunan.

Ginkuha sang mga Puritano ang ila mga pagtuluuhan gikan sa mga panudlo sang Pranses nga Protestante nga Repormador nga si John Calvin. Ginbaton nila ang panudlo nga predestinasyon kag nagpati sila nga nadesisyunan na sang Dios kon sin-o nga mga tawo ang luwason niya kag kon sin-o ang tagudilian niya sa dayon nga kalayuhon nga impierno. Bisan ano pa ang himuon sang mga tawo, indi nila mabag-o ang ila panindugan sa atubangan sang Dios. Indi mahibaluan sang isa ka tawo kon sa pagkapatay niya matigayon niya ang makalilipay nga kabuhi sa langit ukon mapaimpierno sia sing dayon.

Sang ulihi, nagsugod sa pagwali ang Puritano nga mga ministro nga kinahanglan ang paghinulsol. Nagpaandam sila nga bisan pa maluluy-on ang Dios, ang bisan sin-o nga magalalis sa iya kasuguan magadiretso gid sa impierno. Agod mapasunod ang mga tawo, gintudlo sini nga mga manugwali ang kalayuhon nga impierno. Ang isa ka manugwali sang ika-18 nga siglo nga si Jonathan Edwards nagpamulongpulong isa ka bes tuhoy sa topiko nga “Mga Makasasala sa mga Kamot Sang Isa ka Akig nga Dios.” Makahaladlok gid ang iya paglaragway sa impierno amo kon ngaa ginkinahanglan nga hatagan sang iban nga mga klerigo sing emosyonal nga bulig ang nalisang nga kongregasyon nga nakabati sadto nga sermon.

Ang mga ebanghelisador nga indi taga-Massachusetts nagwali didto nga may ginaatubang nga katalagman. Si Mary Dyer nga manugwali sang Quaker nga grupo makatlo nga gintabog sang awtoridad; apang nagbalikbalik sia gihapon kag padayon nga nagbantala sang iya mga pagtamod. Ginbitay nila sia sa Boston sang Hunyo 1, 1660. Mahimo gid nga nalipatan na ni Phillip Ratcliffe ang pagkapanatiko sang Puritano nga mga lider sa mga nagapamatok sa ila. Bangod sang iya ginpamulong batok sa gobierno kag batok sa simbahan sang Salem, ginpalatigo nila sia kag ginmultahan. Nian, agod indi niya malipatan ang ginhimo sa iya,  gin-utod nila ang iya mga dulunggan antes sia ginpalakat. Bangod sang pagkapanatiko sang mga Puritano naghalalin ang mga tawo gikan sa Massachusetts, amo kon ngaa nagdamo pa ang iban nga mga kolonya.

Ang Pagkaarogante Nagresulta sa Kasingki

Ginakabig ang ila kaugalingon nga “pinili” sang Dios, gintamod sang madamo nga Puritano ang mga tumandok subong segunda klase nga mga iskwater. Ini nga panimuot ginbangdan sang paghinakit, kag nagsugod sa pagpanalakay ang iban nga mga tumandok. Amo kon ngaa ginhugakan sang Puritano nga mga lider ang kasuguan bahin sa Adlaw nga Inugpahuway agod tugutan ang mga lalaki sa pagdala sing mga pusil kon magsimba sila. Nian, sang 1675, naggrabe pa ang kahimtangan.

Sang makita ni Metacomet, nga kilala man subong si Hari Philip sang Wampanoag nga mga Amerikano nga Indian, nga amat-amat nagakadula ang teritoryo sang iya mga kasimanwa, ginsugdan niya nga panalakayon ang mga kolonya sang mga Puritano, ginapanunog ang mga balay, kag ginapamatay ang mga pumuluyo. Nagbalos ang mga Puritano, kag nagdugay ang inaway sing mga binulan. Sang Agosto 1676, nabihag sang mga Puritano si Philip sa Rhode Island. Ginpugutan nila sia kag ginguyod ang iya bangkay kag gintunga sa apat ka bahin. Sa sini, natapos ang King Philip’s War kag ang independiente nga kabuhi sang mga tumandok sang New England.

Sang ika-18 nga siglo, nakakita ang mga Puritano sing bag-o nga paagi agod mapabutyag ang ila kakugi. Ginmulay sang pila ka ministro sa Massachusetts ang paggahom sang mga taga-Inglaterra kag nagbulig sila nga padabdabon ang handum para sa independensia. Ginsamo nila ang politika kag relihion sa ila mga paghinun-anon tuhoy sa pagrebolusyon.

Ang mga Puritano kinaandan nga mapisan, maisog, kag debotado sa ila relihion. Ginasambit gihapon sang mga tawo ang “Puritano nga pagkatawo” kag ang “Puritano nga pagkabunayag.” Apang bisan pa sinsero ang isa, indi sia mangin puro ukon putli kon sayop nga mga panudlo ang iya ginapatihan. Ang pagsamo sa politika kag relihion butang nga ginlikawan ni Jesucristo. (Juan 6:15; 18:36) Kag ang kapintas wala nagahisanto sa sining importante nga kamatuoran: “Sia nga wala nagahigugma wala makakilala sa Dios, bangod ang Dios gugma.”​—⁠1 Juan 4:8.

Ginatudlo bala sang imo relihion ang kalayuhon nga impierno, predestinasyon, ukon ang iban pa nga mga doktrina nga wala nagahisanto sa Biblia? Nagaentra bala ang inyo relihioso nga mga lider sa pagpangampanya sa politika? Ang sinsero nga pagtuon sa Pulong sang Dios, ang Biblia, makabulig sa imo agod masapwan “ang sahi sang pagsimba nga matinlo kag walay dagta,” nga puro ukon putli kag kalahamut-an sa Dios.​—⁠Santiago 1:27.

[Kahon/Retrato sa pahina 13]

ANG MGA PURITANO KAG ANG KALAYUHON NGA IMPIERNO

Paagi sa pagpanudlo sing kalayuhon nga impierno, ginsumpakil sang mga Puritano ang Pulong sang Dios. Ginatudlo sang Biblia nga ang mga patay wala sing pangalibutan kag indi makabatyag sing kasakit ukon kalipay. (Manugwali 9:​5, 10) Dugang pa, ang pagpaantos sa tawo sa kalayuhon nga impierno ‘wala gid magsulod sa tagipusuon’ sang matuod nga Dios. (Jeremias 19:⁠5; 1 Juan 4:8) Ginapangabay niya ang mga tawo nga bag-uhon ang ila pagkabuhi, kag nagapakig-angot sia sa di-mahinulsulon nga mga malinapason sa maluluy-on nga paagi. (Ezequiel 33:11) Batok sa sining Makasulatanhon nga mga kamatuoran, masami ginlaragway sang Puritano nga mga manugwali ang Dios subong mapintas kag matimaluson. Ginsakdag man nila ang indi mahinuklugon nga pagtamod sa kabuhi nga naglakip sang paggamit sing puersa sa pagpahipos sa mga nagapamatok sa ila.

[Retrato sa pahina 10]

Mga pilgrim nga nagdungka sa Aminhan nga Amerika, 1620

[Credit Line]

Harper’s Encyclopædia of United States History

[Retrato sa pahina 12]

Pagsaulog sing nahauna nga Thanksgiving, 1621

[Retrato sa pahina 12]

Tilipunan sang mga Puritano, Massachusetts

[Retrato sa pahina 12]

John Calvin

[Retrato sa pahina 12]

Jonathan Edwards

[Retrato sa pahina 13]

Naarmasan nga Puritano nga mag-asawa sa ila pagpakadto sa simbahan

[Credit Line sang retrato sa pahina 11]

Library of Congress, Prints & Photographs Division

[Credit Lines sang retrato sa pahina 12]

Top left: Snark/Art Resource, NY; top right: Harper’s Encyclopædia of United States History; John Calvin: Portrait in Paul Henry’s Life of Calvin, from the book The History of Protestantism (Vol. II); Jonathan Edwards: Dictionary of American Portraits/Dover

[Credit Line sang retrato sa pahina 13]

Photos: North Wind Picture Archives