Isa ka Paraiso nga Pulo nga Balas

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

SANG 1770, ang Britaniko nga manuglagulad nga si Kapitan James Cook naglayag sa sidlangan nga baybayon sang Australia. Mga 150 kilometros sa aminhan sang karon siudad sang Brisbane, nalabayan niya ang isa ka daku kag balasbalason nga pulo malapit sa baybay nga magaganyat sa ulihi sa 300,000 ka bisita kada tuig. Apang, halos wala lang ini ginhatagan sing igtalupangod ni Cook. Ang matuod, nagdumdom sia kag ang iban pa nga isa ini ka peninsula, indi isa ka pulo. Pagligad sang pila ka tuig, nagdungka diri mismo ang manuglagulad nga si Matthew Flinders. “Amo ini ang pinakakigas nga peninsula nga nakita ko,” sulat niya.

Kon nagkadto lamang sanday Cook kag Flinders sa uluunhan sang bulawanon nga mga hunasan kag mga bulubungyod nga balas, kuntani nangin tuhay ang ila opinyon. Kuntani nakita nila ang tuman katinlo nga maulanon nga mga kagulangan ukon rain forest, ang daw kristal katin-aw kag tab-ang nga mga linaw, ang tuman katahom kag maduagon sing balas nga mga pil-as, kag ang ginatos ka espesyi sang mga kasapatan. Ginatawag karon nga Fraser Island, ining pinakadaku nga pulo nga balas sa kalibutan tuman gid ka tumalagsahon amo nga ginlakip ini sa World Heritage List sang 1992.⁠ *

Naggikan sa mga Bukid

Ang Fraser Island may kalabaon nga 120 kilometros kag kasangkaron nga mga 25 kilometros. May kalaparon ini nga 160,000 ektaryas. Ang madamong bulubungyod nga balas nagataas sing halos 240 metros ibabaw sang nibel sang dagat, gani amo ini ang pinakamataas nga pulo nga balas sa bug-os nga kalibutan. Paano nahuman ining tumalagsahon kag malapad nga pulo?

Ginapakita sang ebidensia nga ang mga tonelada nga balas nga nagahuman sa pulo naggikan sa Great Dividing Range, ang kabukiran nga nagatumban tubtob sa sidlangan nga baybayon sang Australia. Sa paglipas sang tion, ginpugday sang mabunok nga ulan ang mga bato gikan sa sining kabukiran kag gin-anod padulong sa mga suba kag dagat. Gindugmok sang sulog sang dagat ang mga bato tubtob mangin mapino nga balas, ini naman amat-amat nga gindaldal paaminhan sa salog sang dagat. Bangod ginasagang ini sang mga nagasiwil nga duta kag dalagku nga mga bato, ang balas nagpunong, kag ang Fraser Island nagluntad.

Sugod sadto, ang Dagat Pasipiko padayon nga nagaanod sing bag-o nga balas sa hunasan. Nian, ginapalid naman sang hangin ang balas pa takas, sa amo nangin mga bulubungyod nga balas. Ini naman nagalakat sa kadasigon nga isa ka metro kada tuig, kag ginalamon ang tanan nga maagihan.

Tab-ang nga mga Linaw kag Tumalagsahon nga mga Kagulangan

Sing makatilingala, 40 ka tab-ang nga mga linaw ang makita sa mga luhobluhob sang mga bulubungyod nga balas sa bug-os nga pulo. Ang iban sini nga mga linaw ginatawag nga mga perched lake bangod nahamtang sila sa daku nga luhobluhob sa ibabaw sang matag-as nga mga bulubungyod nga balas. Ngaa wala nagatahos ang tubig? Bangod sang naluo nga mga dahon, mga panit, kag mga sanga sang kahoy nga nagaserbe subong organiko nga hapin.

Ang pulo may yara man ginatawag nga mga window lake, nga nagaporma kon ang mga luhobluhob sa balas mas manubo sa nibel sang tubig sa idalom-duta. Ang tab-ang nga tubig nagatahos pakadto sa mga luhobluhob, nga nagaporma sang daw kristal katin-aw, nasala sang balas nga mga linaw nga, kon sa aton pa, nangin daw mga bintana sa ubos sang kadaygan sang duta.

Ang mga linaw sa pulo ginahimun-an liwat sang 150 sentimetros nga ulan kada tuig. Ang tubig nga  wala nagakadto sa mga linaw ukon wala masalupsop sang mga balas nangin mga sapa nga nagailig pakadto sa dagat. Ang isa ka sapa ginabulubanta nga nagapagua sing kapin sa lima ka milyon ka litro nga tubig kada oras pakadto sa Dagat Pasipiko.

Bangod tubigon, ang Fraser Island malambuhon. Kinaandan na nga ang maulanon nga mga kagulangan indi makita sa balasbalason nga duog. Apang ang Fraser Island isa sa pila ka duog sa duta diin ang maulanon nga mga kagulangan nagalambo sa balas. Sa pagkamatuod, sadto anay ang kagulangan tuman kadabong amo nga sa sulod sang kapin sa 100 ka tuig, ang mga kahoy ginatroso. Ang mga kahoy nga blackbutt, kauri, kag tallowwood gusto gid sang mga batid sa kagulangan. Ang isa sa ila nagsiling sang 1929: “Ang manlalakbay makakita sang daw mga pader nga higante nga mga kahoy nga nagataas sing mga 45 metros . . . Ining dalagku kag tumalagsahon nga mga kahoy sa kagulangan may diametro nga dos tubtob tres metros.” Ang iban nga mga kahoy, subong sang satinay kag turpentine, gingamit sa pagtukod sang mga pader sang Suez Canal. Apang, sa karon ginadumili na ang pagpangtroso sa Fraser Island.

Paraiso nga May Masubo nga Nagligad

Naangkon ang ngalan sang pulo bangod sang isa ka trahedya. Sang 1836, si Kapitan James Fraser kag ang iya asawa, nga si Eliza, nakalampuwas sa paglugdang sang barko nga Stirling Castle kag naanod sila sa hunasan sang pulo. Ginpatay kuno sang tumandok nga tribo ang kapitan, apang si Eliza naman nasalbar sang ulihi. Bilang handumanan sa trahedya, ang ngalan sang pulo gin-islan nga Fraser Island halin sa Great Sandy Island.

Natabo man ang trahedya sa mga tumandok. Sadto anay, mga 2,000 ka Aborigine ang nagapuyo sa Fraser Island. Mabukod sila kag makusog. K’gari, ukon Paraiso ang tawag nila sa ila puluy-an. Suno sa isa ka leyenda sang mga Aborigine, amo ini ang pinakamatahom nga lugar nga natuga. Makapasubo nga madamo ang nagkalamatay sa Europeanhon nga mga balatian. Wala labot pa sa sina, ang kalabanan sang nabilin nga mga Aborigine ginsaylo sa kontinente sang pamuno sang ika-20 nga siglo.

Isa ka Kalahamut-an nga Dalangpan

Sa karon, ang pulo isa ka dalangpan para sa talunon nga mga sapat. Lakip sa pinakabantog nga pumuluyo sini amo ang mga dingo​​—⁠ang mga ido talunon sang Australia. Bangod malayo sa hinuptanan nga mga ido sa kontinente, ang mga dingo sa Fraser Island ginkabig nga puro gid nga dingo sa nasidlangan nga Australia. Daw kaangay sila sang hinuptanan nga mga ido tan-awon, apang indi sila anta gani dapat sila tratuhon sing mainandamon kag matinahuron.

Kapin sa 300 ka sahi sang mga pispis ang nanutaran sa pulo. Ang mga Brahminy kite kag ang puti sing tiyan nga mga sea eagle nagalupadlupad sa ibabaw sang mga baybayon, samtang ang asul-asulon nga mga salaksakan sa kagulangan nagasurip sa mga linaw. Lakip sa mga migratory bird nga mga bisita amo ang mga Mongolian sand plover nga nagaboto sa Siberia kag nagalupad sa bagatnan kon tigtulugnaw. Nagapahuway sila sing makadali sa Fraser Island antes tapuson ang ila paglakbay. Dugang pa, 30,000 ukon kapin pa ka abuabuhon-sing-ulo nga nagalupad nga mga sora, nga ang matuod mga kabog sila nga daw subong kadaku sa uwak, ang nagakunsad sa pulupanag-on sa pulo kag nagakaon sang dugos sang bulak sang eucalyptus.

Ang kadagatan sa palibot sang Fraser Island bugana man sa mga isda, lakip na ang humpback whale (isa ka sahi sang balyena) nga nagalakbay halin sa mayelo nga Antartika pakadto sa Great Barrier Reed, diin sila nagaboto kag nagahirupay. Sa ila paglakbay pauli, ang mga balyena nagapasundayag sing matahom nga talan-awon paagi sa pag-alsa sang ila daku nga lawas sa hangin kag sa paghugpaas sa tubig nga makita bisan sa malayo​—⁠isa gid ka halangdon nga pagsaludo sa tumalagsahon nga pulo!

[Nota]

[Mga mapa sa pahina 14]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

DAGAT PASIPIKO

Fraser Island

 [Retrato sa pahina 15]

Sa tuo, halin sa ibabaw paubos:

Ang gibwangan sang Kurrnung Creek

Kap-atan ka tab-ang nga mga linaw ang napugtakpugtak sa Fraser Island

Tumalagsahon nga kalatingalahan​—⁠maulanon nga mga kagulangan nga nagapamuhi sa balas

[Credit Line]

All photos: Courtesy of Tourism Queensland

[Retrato sa pahina 16, 17]

 Dingo kag koala

[Credit Line]

Courtesy of Tourism Queensland

[Retrato sa pahina 16, 17]

Ang Seventy-Five Mile Beach sa Fraser Island amo ang isa sa pinakamalaba nga mga baybay sa kalibutan

[Retrato sa pahina 17]

Puti sing tiyan nga sea eagle

[Retrato sa pahina 17]

Mga kookaburra

[Retrato sa pahina 17]

Mga pelikano

[Retrato sa pahina 17]

Ang humpback whale nga nagapahuway sa ila paglakbay pakadto sa Antartika

[Credit Lines sang retrato sa pahina 17]

Eagle: ©GBRMPA; all other photos except pelicans: Courtesy of Tourism Queensland