Pagpadaku sa Kabataan nga May Pinasahi nga mga Kinahanglanon

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA FINLAND

Ang beinte anyos nga si Markus (sa wala) indi makakaon, makainom, ukon makapaligo kon indi pagbuligan. Indi sia makatulog sing maayo kag kinahanglan nga bantayan bilog nga gab-i. Pirme lang sia nagakaaksidente gani masami nga kinahanglan niya ang first aid. Apang palangga gid si Markus sang iya mga ginikanan. Ginapakamahal nila ang iya malulo, mabuot kag mapinalanggaon nga mga kinaiya. Ginapabugal nila ang ila anak walay sapayan sang iya mga kakulangan.

GINABULUBANTA sang World Health Organization nga mga 3 porsiento sang populasyon sang kalibutan ang may pila ka porma sang kakulangan sa panghunahuna. Ining kakulangan sa ikasarang sa panghunahuna mahimo nga resulta sang mga problema sa genetiko, mga halit sang ginbun-ag, impeksion sa utok sang lapsag pa, kag kakulangan sa nagakaigo nga pagkaon, subong man sang droga, alkohol, ukon pagkanadayag sa kemikal. Sa kalabanan nga mga kaso, wala mahibalui ang kabangdanan sini. Ano ang kahimtangan sang mga ginikanan sang kabataan nga may pinasahi nga mga kinahanglanon? Paano mapalig-on ini nga mga ginikanan?

Kon Mahibaluan Ining Masubo nga Balita

Nagasugod ang kabudlayan kon mahibaluan sang mga ginikanan nga ang ila anak may kakulangan sa panghunahuna. “Sang nahibaluan namon sang akon bana nga may Down syndrome ang amon anak nga babayi, daw subong bala nga narusdak ang amon balay kag natabunan kami sini,” hinumdom ni Sirkka. Ang iloy ni Markus nga si Anne nagsiling: “Sang ginsilingan ako nga may kakulangan sia sa panghunahuna, ginpamensar ko kon paano sia tamdon sang iban. Apang wala magdugay, nag-untat ako sa pagkabalaka tuhoy sini kag nagkonsentrar sa iya mga kinahanglanon kag kon ano ang mahimo ko para sa iya.” Kaangay man sina ang reaksion ni Irmgard. “Sang ginsugiran kami sang mga doktor tuhoy sa kakulangan sa panghunahuna sang amon anak nga si Eunike,” siling niya, “ang mahunahuna ko na lang amo kon paano ko mabuligan ang amon diutay nga bata.” Sa tapos mahibaluan nga may kakulangan sa panghunahuna ang ila anak, ano ang sarang mahimo sang mga ginikanan subong nanday Sirkka, Anne, kag Irmgard?

“Ang isa sa una nga mahimo mo,” laygay sang U.S. National Dissemination Center for Children With Disabilities, amo ang “pagtipon sing mga impormasyon—impormasyon tuhoy sa kakulangan sang imo anak, tuhoy sa mga bulig kag benepisyo nga matigayon, kag tuhoy sa espesipiko nga mga butang nga mahimo mo agod mabuligan ang imo anak nga mag-uswag tubtob sa masarangan gid niya.” Ang pag-aplikar sini nga mga impormasyon makahatag sa imo sing katuyuan kag panuytoy sa imo pag-atipan sa imo anak. Daw kaangay ini sang pagmarka sa isa ka mapa samtang nagalakbay ka, nga ginatandaan kon daw ano na kalayo ang nalakbay kag kon ano na nga mga duog ang nakadtuan.

 Ang Positibo nga Bahin

Sa pihak sang mga kabudlayan, ang makapahuol nga mga kahimtangan sang bata nga may kakulangan sa panghunahuna may positibo man nga bahin. Paano?

Una, makalulugpay para sa mga ginikanan ang mahibaluan nga kalabanan sang kabataan nga may kakulangan sa panghunahuna wala nagaantos. Si Dr. Robert Isaacson nagsulat sa iya libro nga The Retarded Child: “Kalabanan sa ila malipayon, kag nanamian sa pagpakig-upod sa iban, sa musika, sa pila ka isport, sa manamit nga pagkaon, kag mga abyan.” Bisan pa nga gamay lang ang ila masarangan kag wala sila tanto nagapakig-angot sa palibot nila sangsa normal nga mga kabataan, masami nga mas malipayon sila sa ila mga “payag” sangsa normal nga mga kabataan sa ila mga “kastilyo.”

Ikaduha, mapabugal sang mga ginikanan ang mga hinimuan nga ginpangabudlayan gid sang ila anak. Ang kada bag-o nga hilikuton nga matun-an daw pagsaka sa isa ka mataas nga pukatod, kag ang pagbinagbinag sa nahimo sang ila anak makapaladya para sa mga ginikanan kag para sa bata mismo. Halimbawa, si Bryan, nagaantos sang tuberous sclerosis, pagkombulsion, kag autism. Bisan pa maalam sia, indi sia makahambal kag indi niya makontrol ang iya mga kamot. Apang, amat-amat nga natun-an niya ang mag-inom nga wala sing uyang sa isa ka tasa nga tunga ang unod. Bangod nahimo ni Bryan ining tuman ka budlay nga pagpahituhog sa lawas kag hunahuna, mainom na ni Bryan ang iya paborito nga ilimnon—gatas—nga sia lang.

Ginakabig sang amay kag iloy ni Bryan ini nga hinimuan nga isa naman ka gamay nga pagdaug sa iya mga kakulangan. “Ginatamod namon ang amon anak subong isa ka matig-a nga sahi sang kahoy sa kagulangan,” siling sang iya iloy nga si Laurie. “Bisan pa nga ang matig-a nga sahi sang kahoy indi pareho kadasig magdaku sa iban nga mga kahoy, nagapatubas naman ini sing de-kalidad nga tablon. Sing kaanggid, ang mga kabataan nga may kakulangan mahinay man magdaku. Apang para sa ila mga ginikanan kaangay sila sang matig-a nga sahi sang kahoy nga may dayon nga kabilihanan.”

Ikatlo, madamo nga mga ginikanan ang nagakalipay sa pagkamapinalanggaon sang ila anak. Si Irmgard nagsiling: “Temprano pa nagatulog si Eunike kon gab-i kag masami nga ginahalukan anay niya ang tanan nga katapo sang pamilya antes sia magtulog. Kon matulog na sia apang wala pa kami makaabot, nagahimo sia sing isa ka malip-ot nga sulat nga nagapangayo sing pasaylo kay indi niya kami mahulat. Ginadugang pa niya nga ginahigugma niya kami kag luyag niya nga makita kami pagbugtaw niya.”

Si Markus indi makahambal, apang tuman gid ang iya pagtinguha nga matun-an ang pila ka tinaga sa sign language agod mapaalinton niya sa iya mga ginikanan nga ginahigugma gid niya sila. Ang mga ginikanan ni Tia, isa ka bata nga nagkunol ang pagdaku, nagsiling: “Ginpuno niya ang amon kabuhi sing gugma, kalipay, pagpalangga, mga hakos, kag mga halok.” Maathag nga kinahanglan sini nga mga kabataan nga ipakita sang ila mga ginikanan ang tuman gid nga gugma kag pagpalangga sa ila—indi lang sa paghambal kundi sa pagpabatyag man sini.

Ikap-at, ang Cristianong mga ginikanan nagakalipay gid kon magpabutyag sing pagtuo sa Dios ang ila mga anak. Isa ka halimbawa si Juha. Sa lubong sang iya amay, nakibot ang tanan sang magpangabay sia nga mangamuyo sia. Sa iya malip-ot nga pangamuyo, ginpabutyag ni Juha ang iya pagpati nga ang iya amay yara sa handumanan sang Dios kag nga banhawon sia sang Dios sa gintalana nga tion. Nian, ginpangabay niya sa Dios nga buligan ang mga katapo sang iya pamilya nga ginasambit ang ngalan nila tanan.

Ang pagsalig sa Dios ni Eunike nagapahalipay man sa iya mga ginikanan. Indi tanan nga ginatun-an ni Eunike mahangpan niya. Halimbawa, madamo sia sing kilala nga karakter sa Biblia, apang indi niya maangot ini nga mga karakter sa iban pa nga mga impormasyon nga nahibaluan niya—kaangay sang mga bahin sang isa ka jigsaw puzzle nga indi makahuman sing isa ka laragway. Walay sapayan sini, nahangpan niya nga sa pila ka adlaw, dulaon sang Labing Gamhanan nga Dios ang mga problema sa duta. Ginalauman ni Eunike ang pagkabuhi sa ginsaad nga bag-ong  kalibutan sang Dios, diin wala na sing kakulangan ang iya panghunahuna.

Pagbulig nga Indi Sila Pirme Magdepende sa Iban

Ang mga bata nga may kakulangan sa panghunahuna indi bata tubtob san-o—nagadaku sila subong may kakulangan sa panghunahuna nga mga adulto. Gani dapat tudluan sang mga ginikanan ang ila may pinasahi sing kinahanglanon nga mga kabataan nga kon mahimo indi sila pirme magdepende sa iban. Ang iloy ni Markus nga si Anne, nagsiling: “Mas mahapos kag mas madasig kon kami ang maghimo sang tanan nga butang para kay Markus sangsa tugutan nga sia ang maghimo sini. Apang, ginapanikasugan namon nga buligan sia nga himuon ang masarangan niya para sa iya kaugalingon.” Ang iloy ni Eunike nagsiling man: “Madamo sing maayo nga mga kinaiya si Eunike, apang suplada sia kon kaisa. Agod himuon niya ang isa ka butang nga indi niya luyag, ginapahanumdom namon sa iya ang iya handum nga pahalipayon kami. Kag bisan pa nga nagpasugot na sia nga himuon niya ang isa ka hilikuton, dapat namon sia palig-unon pirme tubtob nga matapos niya ini.”

Ang iloy ni Bryan nga si Laurie, nagapangita pirme sing paagi agod mangin labi nga makaalayaw ang kabuhi ni Bryan. Sa sulod sang tatlo ka tuig, ginbuligan nila sang iya bana nga makatuon mag-type si Bryan. Daku gid ang kalipay ni Bryan kay maka-e-mail na sia karon sa iya mga abyan kag pamilya. Apang kinahanglan nga may mag-uyat sa iya pulsuhan samtang naga-type sia. Ginabuligan sia sang iya mga ginikanan nga mag-uswag tubtob nga sa siko na lang sia kinahanglan nga uyatan. Nahibaluan nila nga ining pila ka pulgada halin sa may pulsuhan asta sa siko nagapakita sang daku nga pag-uswag sa mahimo ni Bryan nga sia na lang.

Apang, indi dapat magpaabot sing sobra ang mga ginikanan ukon piliton gid nga mag-uswag ang ila mga anak. Nanuhaytuhay ang potensial sang kada bata. Ang libro nga The Special Child nagapanugyan: “Naeksperiensiahan na nga ang maayo nga paagi agod indi mapaslawan amo ang pagtinguha nga balansehon ang pagpalig-on nga indi sila magdepende pirme sa iban kag paghatag sing nagakaigo nga bulig.”

Ang Ginahalinan sang Labing Daku nga Bulig

Tuman nga pagpailob kag pagbatas ang kinahanglan sang mga ginikanan sang may kakulangan nga kabataan. Bangod sang nagasalampaw nga mga problema, naeksperiensiahan sang madamo nga mga ginikanan ang mga tion nga nagakadulaan sila sing paglaum. Mabatyagan na nila ang kakapoy. Magahibi na sila kag kon kaisa magabatyag na sing kaluoy sa ila kaugalingon. Ano ang sarang mahimo?

Ang mga ginikanan makapanawag sa Dios, ang “Manugpamati sang pangamuyo.” (Salmo 65:2) Nagahatag sia sing kaisog, paglaum, kag kusog agod makabatas. (1 Cronica 29:12; Salmo 27:14) Ginapaumpawan niya ang aton masakit nga balatyagon, kag luyag niya nga ‘magkasadya kita sa paglaum’ nga ginahatag sang Biblia. (Roma 12:12; 15:4, 5; 2 Corinto 1:3, 4) Ang diosnon nga mga ginikanan makasalig nga sa palaabuton kon ‘ang mga bulag pamuklaton, ang mga bungol makabati, ang mga piang makalakat, kag ang mga apa magasinggit sa kalipay,’ ang ila pinalangga nga anak makatigayon man sing himpit nga kapagros sa pisikal kag hunahuna.—Isaias 35:5, 6; Salmo 103:2, 3.

KON ANO ANG SARANG MAHIMO SANG MGA GINIKANAN

▪ Magpanalawsaw kag hibalua ang tuhoy sa kakulangan sang inyo anak.

▪ Tinguhai nga mangin positibo pirme.

▪ Buligi ang imo anak nga himuon ang pila ka butang nga sia lang tubtob sa masarangan niya.

▪ Mangayo sing kaisog, paglaum kag kusog sa Dios.

KON ANO ANG SARANG MAHIMO SANG IBAN

▪ Istoryaha ang bata sing sinsero kag indi sing binatabata.

▪ Makigsugilanon sa mga ginikanan tuhoy sa ila anak kag hatagi sila sing komendasyon.

▪ Ipakita ang konsiderasyon kag mangin sensitibo sa balatyagon sang mga ginikanan.

▪ Magbuylog sa mga hilikuton upod sa mga ginikanan kag mga pamilya sang mga kabataan nga may pinasahi nga kinahanglanon.

 [Kahon/Retrato sa pahina 26]

Kon Paano Makabulig ang Iban

Subong nga ginadayaw sang mga tumalan-aw ang pagbatas sang mga manugdalagan sa marathon, mahimo nga magadayaw ka sa kabakod sang mga ginikanan nga nagaatipan sa isa ka bata nga may kakulangan sa panghunahuna—24 ka oras kada adlaw, 7 ka adlaw kada semana. Ang mga tumalan-aw sang marathon sa higad sang dalan, kinaandan nga nagatanyag sing tubig sa mga manugdalagan agod makasustenir sa ila. Makatanyag ka bala sing bulig sa mga ginikanan nga bug-os kabuhi nga nagaatipan sang ila may pinasahi sing kinahanglanon nga anak?

Ang isa ka paagi nga makabulig ka amo ang pagpakigsugilanon sa ila anak. Sa primero daw mabudlayan ka, kay mahimo nga wala gilayon nagasapak ang bata ukon mahimo nga indi ka gid niya pagsapakon. Apang, dumduma, nga kalabanan sini nga mga bata nanamian magpamati kag mahimo nga ginapamensar niya sing maayo ang imo ginasiling. Sa pila ka kahimtangan ang ila hunahuna kaangay sang iceberg nga yara sa idalom, kag indi makita sa ila nawong ang ila matuod nga ginabatyag. *

Ang neurologo sang mga bata nga si Dr. Annikki Koistinen nagapanugyan kon paano mapahapos ang paghambalanay: “Una anay, mahimo ka mag-istorya tuhoy sa ila pamilya ukon mga kalingawan. Sugilanuna sila suno sa ila matuod nga edad, kag indi subong nga nagapakighambal ka sa isa nga mas manghod. Mag-istorya tuhoy sa isa ka topiko lang anay, kag lip-uta lang ang imo ginasiling. Hatagi sila sing tion nga mapamensar ang imo ginhambal.”

Kinahanglan man nga sugilanunon mo ang mga ginikanan. Magadugang ang imo empatiya sa ila kon labi mo nga mahibaluan kon ano nga mga kabudlayan ang ila ginaatubang. Halimbawa, luyag pa gid makilala ni Anne, nga iloy ni Markus, ang iya palangga gid nga anak. Nasubuan sia kay indi makapakighambal sa iya si Markus kag mapaathag sa iya kon ano ang iya ginapensar. Nagakabalaka man sia kay basi kon mauna pa sia nga mapatay kay Markus, kag biyaan sia nga wala sing iloy.

Bisan pa nga grabe na ang ginahimo sang mga ginikanan sa pag-atipan sa ila may kakulangan sa panghunahuna nga anak, masami nga pamatyag nila kulang pa ang ila ginahimo. Ginabasol sang iloy ni Bryan nga si Laurie ang iya kaugalingon sa tagsa ka magagmay nga sayop nga mahimo niya sa pag-atipan kay Bryan. Nagabatyag man sia nga nakasayop tungod indi na niya mahatagan sing dugang nga igtalupangod ang iban pa niya nga kabataan. Ang imo interes kag pagtahod sa sining mga ginikanan kag sa ila mga balatyagon nagapadungog kag nagasakdag sa ila kag sa ila mga kabataan. Tuhoy sa sini si Irmgard nagsiling: “Nalipay ako kon ginahambalan ang tuhoy sa akon anak nga babayi. Mamag-an ang akon buot sa mga kinabubut-on nga nagaunong sa mga kalipay kag mga kasubo sang akon kabuhi upod si Eunike.”

Kag may iban pa nga mga paagi—dalagku man ukon magagmay—nga makabulig ka. Ayhan maagda mo ang mga ginikanan kag ang ila anak sa inyo puluy-an ukon agdahon sila sa mga aktibidades sang inyo pamilya. Mahimo man nga maupdan mo sing pila ka oras ang bata agod makapahuway ang iya mga ginikanan.

[Nota]

[Retrato sa pahina 26]

Ang pagpakita sing tunay nga kabalaka nagapadungog sa mga ginikanan kag sa ila anak

[Retrato sa pahina 27]

Kaangay ni Eunike, ang mga kabataan nga may kakulangan sa panghunahuna nagakinahanglan gihapon sing pagpalangga samtang nagadaku sila

[Retrato sa pahina 28]

Nabuligan ni Laurie ang iya anak nga si Bryan, nga makatuon mag-type agod mapalig-on sia nga himuon ang mga butang nga sia na lang