Isa ka Tradisyunal nga Hardin nga may Pinasahi nga Katahom

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA GUADELOUPE

BISAN matahom ang ila duog nga ginapuy-an, indi sila malipayon. Kutob sang ika-17 nga siglo padayon, amo sini ang kahimtangan sang linibo ka makaluluoy nga mga Aprikano nga ginkidnap gikan sa ila mga dutang natawhan kag gindala sa Guadeloupe kag Martinique. Nagtrabaho sila bilang mga ulipon sa halos bug-os nila nga kabuhi sa mga katubuhan sining mga isla sa Caribeano.

Madamo nga tag-iya sang katubuhan sa mga isla wala nagaaman sing pagkaon sa ila mga ulipon, gani naghimo sila sing mga hardin. Bisan pa nga dugang ini sa ila trabaho, makatanom naman sila sing mga pagkaon nga naluyagan nila. Nagtanom sila sing balinghoy, kamote, kag iban pa nga kararuton nga mas manamit kag mas masustansia sangsa mahimo mabaton nila halin sa ila mga agalon. Nagtanom man sila sing mga kahoykahoy nga makabulong kag sing mga panimpla para sa pagkaon.

Sang 1848 ginpauntat sang gobierno sang Pransia ang pagpang-ulipon sa mga isla, apang ang bag-ong hilway nga mga pumuluyo padayon nga nagpanghardin. Sa karon ang mga pumuluyo sang Guadeloupe kag Martinique, nga ang madamo sa ila kaliwat sadtong mapisan nga mga Aprikano, padayon nga nagatalauma sang ginatawag karon nga mga hardin nga Creole.

Gamay nga Maulanon nga Kagulangan

Sa masami may duha ka sahi sang hardin sa puluy-an sang mga ulipon. Ang hardin sang mga ulutanon masami nga nahamtang malayo gawa sa balay. Ang “hardin sa balay” (ukon, jardin de case, subong nga amo  ang tawag sa ila lugar) nahamtang naman malapit sa balay, kag amo sini ang hitsura sang kinaandan nga hardin nga Creole karon. Nagasalakot sa amo nga hardin ang madamo nga mga bulak, hilamon, kahoy kag kahoykahoy nga subong kadabong sang mga pananom sa isa ka maulanon nga kagulangan. Bangod ikit-ikit ang mga tanom, ang imo una nga pamensaron amo nga matahom ini apang daw indi areglado. Apang areglado gid ining hardin kag may nanuhaytuhay ini nga mga bahin. May gamay ini nga mga banas para makapalapit ang hardinero sa tanan niya nga tanom.

Ang hardin halin sa likod sang balay pakadto sa atubang, kag nangin matahom ini nga balatunan sang mga bisita. Ginaabiabi sang pamilya ang ila mga bisita sa tunga sang maduagon nga mga crotons, golden-trumpets kag masili sing dahon nga bougainvillea kag ixora.

May mga tanom man nga bulong sa iban nga bahin sang hardin nga Creole, kag sa masami nahandungan ini sang balay. Ang basil, cinnamon, goatweed, laurel, kag jack in the bush bahin sang tradisyunal nga mga tanom nga bulong sa mga isla. May tanglad man sa hardin, nga kon tutdan mo ang laya nga mga dahon sini nagatabog sa mga lamok.

Ginapakabahandi sang madamong taga-isla ang ila nahibaluan tuhoy sa mga tanom nga makabulong. Sang una, kon may magmasakit ukon mapilasan, masami nga malayo ang doktor. Gani ang mga kahoykahoy sa hardin nga Creole ginagamit sang mga tawo sa pagbulong sa ila kaugalingon. Ining mga tanom ginagamit gihapon sa pagbulong, apang ang matumato nga pagbulong sa kaugalingon mahimo makahalalit. Kon sala ang paggamit sang kahoykahoy, sa baylo nga mag-ayo ang pasyente, basi maglala pa sia. Gani ang mga taga-isla sa karon kinaandan na nga nagapabulong sa mga ginhanas para sa sini.

Ang panguna nga bahin sang hardin nga Creole, ang bahin nga nahamtang sa likod sang balay, ginatamnan lamang sang mga pananom nga makaon. Makita mo diri ang kamote, talong, mais, spleen amaranth, litsugas, kag iban pa nga mga pananom, kag nagatubo man malapit sa sini ang mga paminta nga ginalakot sa sining mga pagkaon. Makakita ka man sang tanom nga saging, kag ayhan mga kahoy subong sang kamansi, abokado, bayabas, ukon paho.

Handurawa nga Didto Ka

Kon maglabay ka sa hardin nga Creole, mahimo maengganyo ka nga magsulod agod makita ang katahom sini. Sa tion nga didto ka na, magadayaw ka gid sa mga bulak kag sa mga dahon nga mas nagasili ang duag kon masilakan sang adlaw. Sa amo man nga tion mapanimahuan mo ang nagasalakot nga kaamyon nga indi matupungan sang bisan ano nga pahumot. Huo, nagapamasyar ka lang sa hardin apang nalipay ka na. Ano pa gid ayhan ang tag-iya nga naghimo sining hardin kag nagaatipan sini adlaw-adlaw?

Magapadayon bala ining hardin nga Creole? Nanugon ang pila ka mga tagaisla bangod daw indi interesado ang mga ulihing-tubo nga mentinahon ining matahom kag mapuslanon nga tradisyon. Apang madamo man sang mga ulihing-tubo kag mga may edad na ang nagapabalor sa katahom sang hardin kag sa importansia sini sa ila kultura. Ang tagsa ka hardin nga Creole nagapahanumdom sa aton kon paano ginpanginpuslan sang mga Aprikano nga mga ulipon ang mabudlay nga mga kahimtangan.

[Kahon sa pahina 27]

ANO ANG KAHULUGAN SANG “CREOLE”?

Ang tinaga nga “Creole” nagapatuhoy lamang sang una sa mga Europeanhon nga natawo sa Amerika, apang nakatigayon ini sang ulihi sing lainlain nga kahulugan. Ginagamit sang pila ka mga taga-Haiti ang “Creole” sa paglaragway sa isa ka butang nga tuman katahom ukon de-kalidad. Ang pila ka lenguahe nga ginagamit sa Jamaica, Haiti, kag sa iban nga mga duog ginatawag nga Creole. Ang creole isa ka lenguahe nga naghalin sa pidgin apang nangin isa ka tumandok nga lenguahe sang isa ka grupo sang mga tawo nga nagahambal sini.

Ang “Creole” nagapatuhoy man sa isa ka espesipiko nga pagsinalayo, ang tumandok nga kultura nga naporma sa pagligad sang tion sa madamo nga isla sa Caribeano. Sa Puerto Rico kag sa Dominican Republic, amo man sina ang kahulugan sang kaanggid nga Espanyol nga tinaga nga criollo. Sa sulod sang mga tinuig, ang mga kaliwat sang mga tumandok, mga Aprikano, kag mga Europeanhon nag-inupdanay kag nag-asawahay, gani nakatigayon sila sang matahom nga mga kabataan kag makawiwili nga mga tradisyon. Gikan sa sini nga tradisyon naghalin ang ngalan sang hardin nga Creole sang Guadeloupe kag Martinique.

 [Mga retrato sa pahina 26]

Ginsal-ot nga mga retrato (halin sa ibabaw): alpinia, katumbal, pinya, kakaw, kag kape