Pamangkot sang mga Pamatan-on . . .

Paano Ko Makontrol ang Akon Paggasto?

“Pirme lang ako nagaplano nga magbakal sing isa ka butang nga indi ko gid kinahanglan, kag mahimo nga indi ko masarangan, bangod lamang baratilyo ini.”—Anna, * Brazil.

“Kon kaisa ginahagad ako sang akon mga abyan nga magkaon sa malahalon nga restawran. Luyag ko nga makaupod ang akon mga abyan sa paglipaylipay. Wala sing luyag magsiling, ‘Sorry, wala ako kuarta.’”—Joan, Australia.

DAW pirme lang bala nga kulang ang imo kuarta? Kon dakudaku lang kuntani ang imo allowance, mabakal mo kuntani ang computer game nga naluyagan mo. Kon dakudaku lang kuntani ang imo sueldo, mabakal mo kuntani ang mga sapatos nga “ginakinahanglan” mo. Apang, sa baylo nga magkanugon nga kulang ang imo kuarta, ngaa indi tun-an nga kontrolon ang imo kuarta?

Kon ikaw isa ka pamatan-on nga nagapuyo upod sa imo mga ginikanan, magatuon ka kon paano kontrolon ang imo kuarta kon wala ka na sa inyo balay. Apang mangin kaangay ina sa paglumpat gikan sa helikopter nga indi anay magtuon sa paggamit sing parasyut. Matuod, mahimo nga mapamensaran sang isa ka tawo kon ano ang himuon samtang nagahagunos pa duta. Apang, mas maayo gid nga tun-an niya anay kon paano gamiton ang parasyut antes sia maglumpat!

Sing kaanggid, antes mo atubangon kon daw ano kabudlay paiguiguon ang kuarta, karon na ang maayo gid nga tion nga magtuon ka sa pagbadyet sang imo kuarta. “Ang kuarta pangamlig,” sulat ni Hari Solomon. (Manugwali 7:12) Apang magaamlig lamang ini sa imo kon matun-an mo kon paano kontrolon ang imo paggasto. Magapabakod ini sang imo kompiansa kag magadugang pa ang respeto sang imo mga ginikanan sa imo.

Tun-i ang Pagbadyet

Napamangkot mo na bala sa imo mga ginikanan kon paano masakdag ang isa ka panimalay? Halimbawa, nahibaluan mo bala kon pila ang ginabayad sa koryente kag tubig kada bulan kag kon pila ang ginagasto para sa inyo salakyan, sa pagkaon,  kag sa arkila sa balay? Ayhan hunahunaon mo nga makatalaka ini nga mga detalye. Apang, dumduma nga may labot man ikaw sa sini nga mga kagastuhanan. Luwas pa, kon wala ka na sa inyo balay, ikaw na ang magabayad sini nga mga balayran. Gani dapat mo hibaluon kon daw ano kadaku ini nga mga kagastuhanan. Pangabaya ang imo mga ginikanan kon sarang mo makita ang pila sang mga balayran, kag mamati sing maayo samtang ginapaathag nila kon paano sila nagabadyet para sa sini nga mga balayran.

“Ang maalam nga tawo magapamati kag magabaton sing dugang pa nga pagtudlo, kag ang tawo nga may paghangop amo ang isa nga nagakuha sing malantipon nga panuytoy,” siling sang isa ka hulubaton sa Biblia. (Hulubaton 1:5) Si Anna, nga ginsambit kaina, nagsiling, “Gintudluan ako ni tatay kon paano magbadyet, kag ginpakita niya sa akon kon daw ano ka importante nga mangin organisado sa pagbadyet sang kuarta sang pamilya.” Gintudluan man si Anna sang iya iloy sing iban pa nga praktikal nga mga leksion. “Ginpakita niya sa akon kon daw ano ka mapuslanon nga ikumparar anay ang mga presyo antes magbakal,” siling ni Anna, nga nagdugang pa, “Kalatingalahan ang mahimo ni Nanay sa diutay nga kuarta.” Paano nakabenepisyo si Anna? “Makahibalo na ako karon mag-uyat sang akon kuarta,” siling niya. “Ginakontrol ko gid ang akon paggasto, gani malinong ang akon panghunahuna bangod nalikawan ko ang indi kinahanglanon nga utang.”

Kilalaha ang mga Balagbag

Matuod, ang pagkontrol sang imo paggasto madali hambalon sangsa himuon, ilabi na kon nagapuyo ka lang sa inyo balay kag nagabaton sing allowance ukon may sueldo ka na. Ngaa? Bangod mahimo gid nga ang nagabayad sang kalabanan nga balayran amo ang imo mga ginikanan. Gani sarang mo magasto kon luyag mo ang daku nga bahin sang imo kuarta. Kag makalilipay ang maggasto sing kuarta. “Palagasto ako, kag nalipay ako sa paghimo sini,” baton ni Paresh, isa ka pamatan-on nga lalaki sa India. Amo man si Sarah nga taga-Australia. “Nakunyag ako magpamalaklon,” siling niya.

Dugang pa, mahimo nga impluwensiahan pa ikaw sang imo mga katubutubo sa paggasto sing labaw sa dapat mo gastuhon. Si Ellena, edad 21 anyos, nagsiling: “Ang pag-shopping nangin isa ka daku nga kalingawan sang akon mga katubutubo. Kon maggua ako upod sa ila, ginalauman na nga dapat ka maggasto agod masadyahan ka.”

Natural lamang nga luyag mo nga batunon ka sang imo mga abyan. Apang pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Nagagasto bala ako sing kuarta upod sa akon mga abyan bangod masarangan ko ini ukon bangod obligado ako nga himuon ini?’ Madamo ang nagagasto sing kuarta agod magpadayawdayaw sa ila mga abyan kag mga kaupod. Ini nga huyog makatuga gid sing mabug-at nga problema sa imo, ilabi na kon may credit card ka. Ang manuglaygay bahin sa kuarta nga si Suze Orman nagpaandam: “Kon luyag mo ipadayawdayaw sa mga tawo kon ano ang may yara ka sa baylo nga kon sin-o ka, mahimo gid nga malubong ka sa utang paagi sa wala patubaling nga paggamit sing credit card.”

Sa baylo nga ubuson gamit ang kantidad nga ginatugot sang imo credit card ukon gastuhon ang imo bug-os nga sueldo sa isa lamang ka gab-i, ngaa indi tilawan ang solusyon ni Ellena? “Kon maggua ako upod sa akon mga abyan,” siling niya, “ginaplano ko na nga daan kag ginabulubanta kon pila lang ang gastuhon ko. Diretso nga ginapatago ko sa bangko ang akon sueldo, kag nagakuha lamang ako sing kantidad nga kinahanglanon ko para sa amon paggua. Nakita ko man nga maalamon nga mag-shopping upod lamang sa akon mga abyan nga mahalungon sa ila kuarta kag nagapalig-on sa akon nga maglibutlibot anay agod ikumparar ang mga presyo kag indi pagbaklon ang una nga butang nga makita ko.”—Hulubaton 13:20.

 Magtuon Gikan sa Sabat nga Indi

Bisan pa kon wala ikaw sing allowance nga ginabaton ukon wala pa sing sueldo, makatuon ka gihapon sing mapuslanon nga mga leksion tuhoy sa kuarta samtang nagapuyo ka pa sa inyo balay. Halimbawa, kon mangayo ka sing kuarta sa imo mga ginikanan ukon may ipabakal ka sa ila, mahimo nga mangindi sila. Ngaa? Ang isa ka rason mahimo nga indi masarangan sang badyet sang inyo pamilya ang ginapabakal mo. Sa pagsiling sing indi sa imo ginapangabay—bisan pa mahimo nga luyag gid nila nga magsiling sing huo—nagahatag sa imo ang imo mga ginikanan sing isa ka maayong halimbawa tuhoy sa pagpugong sa kaugalingon. Kag importante gid ang pagpugong sa kaugalingon agod mabadyet sing maayo ang kuarta.

Ibutang ta nga masarangan sang imo mga ginikanan ang imo mga ginapabakal. Walay sapayan sini, mahimo gihapon nga mangindi sila. Ayhan masiling ka nga kuripot lang sila. Apang binagbinaga ini: Ayhan nagatinguha sila nga tudluan ikaw sing isa ka importante nga leksion nga ang imo kalipay wala nasandig sa pagtigayon sang tanan nga butang nga maluyagan mo. Sa sining bahin ang Biblia nagasiling: “Ang nagahigugma sang pilak indi mabusog sing pilak, bisan ang nagahigugma sang manggad sing kinitaan.”—Manugwali 5:10.

Ang kamatuoran sini nga mga pulong ginapamatud-an sang naeksperiensiahan sang madamo nga pamatan-on nga ginabaklan sang ila mga ginikanan sang tanan nga maluyagan nila. Sa indi madugay marealisar sang mga pamatan-on nga indi gid sila kontento. Bisan pa daw ano kadamo na nga mga butang ang natipon nila, ginabatyag nila gihapon nga dapat pa nila dugangan ini. Sa ulihi, ang mga pamatan-on nga pirme ginapasugtan sa bisan ano nga ginapangayo nila nagakaanad sa sini kag mahimo mangin indi mainapresyahon nga mga adulto. “Kon ginapasagsag sang isa ang iya alagad [ukon bata] halin sa pagkabata, sia mangin walay kabalaslan sa ulihi sa iya kabuhi,” paandam ni Solomon.—Hulubaton 29:21.

Ang Tion Kuarta

Ang iban nga mga kultura may hulubaton, Ang tion kuarta. Ginapadaku sini nga ang mga tawo dapat maghinguyang sing tion sa pagtigayon sing kuarta kag ang pag-usik sing tion isa ka pag-usik sing kuarta. Matuod man ang kabaliskaran sini nga hulubaton—ang kuarta tion. Ang matuod, kon ginauyangan mo ang kuarta, ginauyangan mo man ang tion nga ginhinguyang sa pagtigayon sina nga kuarta. Tun-i kon paano kontrolon ang imo paggasto, nian matun-an mo man kon paano kontrolon ang imo tion. Ngaa?

Binagbinaga ang ginkomento ni Ellena. “Kon makontrol ko kon pila ang igasto ko, makontrol ko man kon pila ang dapat ko kitaon,” siling niya. “Paagi sa paghimo sing isa ka praktikal nga badyet kag pagsunod sini, indi kinahanglan nga mag-obra ako sing malawig nga mga oras agod may inugbayad lang sa daku nga kautangan. Kontrolado ko ang akon tion kag ang akon kabuhi.” Indi mo bala luyag nga makontrol mo man sing subong sina ang imo kabuhi?

[Nota]

HUNAHUNAA

▪ Nabudlayan ka bala sa pagkontrol sang imo paggasto? Ngaa?

▪ Ngaa dapat mo likawan ang gugma sa kuarta?—1 Timoteo 6:9, 10.

[Kahon/​Retrato sa pahina 12]

DUGANG BALA NGA KUARTA ANG SOLUSYON?

Dugang lamang bala nga kuarta ang solusyon sa imo problema kon paano makontrol ang imo paggasto? “Ginahunahuna naton tanan nga ang mas daku nga sueldo amo ang solusyon sa aton problema sa kuarta, apang masami nga indi ina matuod,” siling sang manuglaygay bahin sa kuarta nga si Suze Orman.

Sa pag-ilustrar: Kon nagamaneho ka kag indi mo makontrol ang imo salakyan ukon may batasan ka nga magpiyong samtang nagamaneho, kompiansa ka bala nga luwas ka sa katalagman kon magpatughong ka sing dugang nga gasolina? Makalab-ot ka ayhan sa imo kaladtuan nga wala sing aksidente? Sing kaanggid, kon indi mo pagtun-an kon paano kontrolon ang imo paggasto, ang mas daku nga sueldo ukon kita indi magapauswag sang imo kahimtangan.

 [Kahon/​Chart sa pahina 13]

KONTROLA ANG IMO PAGGASTO

Pila ang nagasto mo sang nagligad nga bulan? Ano ang imo gingastuhan? Wala ka bala makahibalo? Yari ang paagi kon paano mo makontrol ang imo paggasto antes ka makontrol sang imo paggasto.

▪ Maglista ka. Sa di-magkubos sa isa ka bulan, isulat kon pila ang kuarta nga nabaton mo kag ang petsa nga nabaton mo ini. Isulat ang tagsa ka butang nga mabakal mo kag kon pila ini. Sa katapusan sang bulan, sumaha ang kantidad nga nabaton mo kag ang kantidad nga nagasto mo.

▪ Magbadyet ka. Sa isa ka blangko nga pahina, maghimo sing tatlo ka linya. Sa una nga linya, listaha ang tanan nga kita nga ginapaabot mo nga mabaton sa isa ka bulan. Sa ikaduha nga linya, listaha kon ano ang plano mo nga gastuhan; gamita ang mga entrada sa imo listahan subong isa ka giya. Samtang nagaligad ang bulan, isulat sa ikatlo nga linya ang kantidad nga imo aktual nga nagasto sa tagsa ka ginplano nga galastuhan. Isulat man ang tanan nga wala sa plano nga gingastuhan.

▪ Pasibua ang imo plano. Kon nagagasto ka sing kapin sa imo ginapaabot sa pila ka butang kag nagadamo ang imo utang, pasibua ang imo plano. Bayari ang imo mga utang. Kontrola ang imo paggasto.

[Chart]

Guntinga ini kag gamita!

Ang Akon Binulan nga Badyet

Kita Badyet para sa galastuhan Aktual nga kantidad nga nagasto

allowance pagkaon

part-time nga trabaho mga panapton

iban pa telepono

kalingawan

donasyon

patago sa bangko

iban pa

 

 

Kabilugan Kabilugan Kabilugan

₱ ₱ ₱

[Retrato]

Dumduma, kon mag-uyang ka sing kuarta, ginauyangan mo man ang tion nga ginhinguyang mo sa pagpangita sina nga kuarta

[Retrato sa pahina 11]

Ngaa indi ka magpatudlo sa imo mga ginikanan kon paano magbadyet?