Seda “Ang Reyna sang mga Nahot”

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA JAPAN

ANG pila sang labing matahom nga mga panapton sa kalibutan—subong sang kimono sang Japan, sari sang India, kag hanbok sang Korea—may pagkaanggid. Sa masami human sila sa seda, isa ka nagabadlak nga tela nga amo ang ginatawag nga reyna sang mga nahot. Halin sa mga harianon sang una asta sa ordinaryo nga mga tawo karon, nagganyat gid ang mga tawo sa bug-os nga kalibutan sa pagkaelegante sang seda. Apang, sadto anay indi ini mahapos matigayon.

Sang una, ang paghimo sang seda isa ka negosyo nga iya lamang sang China. Wala sing iban nga nakahibalo kon paano ini ginahimo, kag ang bisan sin-o sa China nga magsugid sang sekreto tuhoy sa paghimo sang seda halin sa silkworm mahimo patyon subong isa ka traidor. Indi katingalahan nga nangin mahal gid ang seda bangod sang bug-os nga pagkontrol sini sang China. Halimbawa, sa bug-os nga Emperyo sang Roma, ang seda tuman gid ka hamili.

Sang ulihi, ginkontrol sang Persia ang tanan nga seda nga nagahalin sa China. Apang, ang presyo mahal gihapon kag ang ila panikasog nga likawan kuntani ang pagbakal sa mga negosyante sang Persia wala magmadinalag-on. Nian, naghimo sing plano ang Emperador sang Byzantine nga si Justinian. Sang mga 550 C.E., nagpadala sia sing duha ka monghe para sa isa ka sekreto nga misyon sa China. Nagpauli sila pagligad sang duha ka tuig. Natago sa ila mga baston nga kawayan ang madugay na ginahulat nga bahandi—ang mga itlog sang silkworm. Natukiban ang sekreto. Natapos ang pagkontrol sa paghimo sang seda.

Ang Sekreto sang Seda

Ang seda nagahalin sa mga silkworm ukon atataro sang sugbasugba nga silkworm. Ginatos ang sahi sang mga silkworm, apang ang sientipiko nga ngalan sang silkworm nga nagapatubas sing primera klase nga seda amo ang Bombyx mori. Madamo nga silkworm ang kinahanglan agod makahuman sang tela nga seda, amo nga natukiban ang sericulture ukon ang pagsagod sing mga silkworm. Ang pamilya ni Shoichi Kawaharada nga nagapuyo sa Gunma Prefecture, sa Japan, isa sa mga 2,000 ka panimalay sa sini nga pungsod nga aktibo gihapon sa sining trabahuso gid nga hilikuton. Ang iya duha ka panalgan nga balay nga gintukod para sa sericulture, yara sa kilid sang banglid nga nagatamwa sa mga pananom nga mulberry (1).

Ang bayi nga silkworm nga sugbasugba nagaitlog sing mga 500, nga ang kadakuon  sang tagsa ka itlog daw ulo sang yano (2). Nagaboto ini pagligad sang mga 20 ka adlaw. Ang magagmay nga mga silkworm palakaon gid. Adlaw kag gab-i nga nagakaon sila sing mga dahon sang mulberry—kag mga dahon sang mulberry gid lamang (3, 4). Sa sulod lang sang 18 ka adlaw, nagadaku ang mga silkworm sing mga 70 ka pilo sa iya orihinal nga kadakuon kag makap-at na maghiluno.

Ginasagod ni Mr. Kawaharada ang mga 120,000 ka silkworm. Ang gahod kon magkaon sila kaangay sang mabaskog nga ulan nga nagatupa sa mga dahon. Kon maghamtong na ang isa ka silkworm, 10,000 ka pilo ang bug-at sini sa iya orihinal nga bug-at! Karon handa na ini nga magpulon sang iya cocoon ukon balayan.

Mahipos nga mga Manugpulon

Kon maghamtong na ang lawas sang mga silkworm nagasinaw, nga nagapatimaan nga handa na ini magpulon. Kon ang mga silkworm nagahulagan na kag nagapangita sing lugar nga butangan sang ila mga balayan, tion na karon nga ibutang sila sa isa ka daku nga kahon nga may madamong magagmay kag kuadrado nga mga partisyon. Diri, ginapagua nila ang ila manipis kag puti nga mga hilo (5), kag ginaputos ang ila kaugalingon sing seda.

Amo ini ang pinakamasako nga tion para kay Mr. Kawaharada, kay tanan ining 120,000 ka silkworm nagapulon sing halos dululungan. Rinayaraya sining mga kahon ang nagabitay sa mabulubugnaw kag mahanginhangin nga duog sa ikaduha nga panalgan sang balay (6).

Sa sini nga tion, may makatilingala nga pagbag-o nga nagakatabo sa sulod mismo sang silkworm. Ang natunaw na nga dahon sang mulberry nangin fibroin, nga isa ka sahi sang protina nga ginatipon sa sulod sang isa ka pares sang glandula sang atataro nga pareho man kalaba sa lawas sini. Samtang ang fibroin nagaagi sa sini nga mga glandula, ginaputos ini sang mapilitpilit nga substansia nga ginatawag sericin. Antes ini maggua sa baba sang atataro, ang duha ka nahot sang  fibroin ginapatapik sang sericin. Kon mahanginan gani, ining likido nga seda nagamala kag nagahimo nga hilo.

Sa tion nga ang silkworm makasugod na sa paghimo sing seda, indi ini mag-untat tubtob nga maubos niya ang tanan niya nga fibroin. Ang silkworm nagapulon sa kadasigon nga 30-40 sentimetros kada minutos, samtang ginapalibutlibot niya ang iya ulo. Ang isa ka artikulo nagbulubanta nga mahimo ginpalibutlibot sang silkworm ang iya ulo sing mga 150,000 ka beses agod makahuman sing balayan. Pagkatapos makapulon sa sulod sang duha ka adlaw kag duha ka gab-i, ang silkworm nakahimo sing hilo nga nagalaba sing mga 1,500 metros. Mga apat ini ka pilo sa kataason sang isa ka mataas nga bilding!

Sa sulod lamang sang isa ka semana, si Mr. Kawaharada nakaani sing mga 120,000 ka balayan, nga ginapadala dayon sa manugproseso sini. Mga 9,000 ka balayan ang kinahanglan para makahuman sing isa ka kimono kag mga 140 para sa kurbata, samtang ang isa ka seda nga panuelo mahimo magakinahanglan sing kapin sa 100.

Kon Paano Ginahimo ang Tela nga Seda

Ang proseso sang pagbadbad sang seda gikan sa balayan pakadto sa pulunan ginatawag nga pagpulon. Paano nadiskobre ang pagpulon sing seda? Madamo sing mga istorya tuhoy sini. Suno sa isa ka leyenda nakita sang Intsik nga Emperadora nga si Hsi Ling-Shi ang isa ka balayan nga nahulog gikan sa mulberry kag nagtupa sa iya tasa sang tsa. Sang gintinguhaan niya nga kuhaon ini, natalupangdan niya nga may manipis ini nga hilo nga seda. Sa sini nagsugod ang pagpulon, nga isa ka proseso nga ginahimo karon paagi sa makina.

Agod mabaligya ang mga balayan, dapat patyon anay ang mga tandutando sa sulod sini antes sila mangin sugbasugba. Ginapainitan ang mga ini agod mapatay. Ginakuha ang depektuso nga mga balayan, kag ang mabilin handa na nga himuon nga tela. Una, ginabutang ang mga balayan sa mainit nga tubig ukon ginapausbungan agod maghalog ang mga nahot. Nian, ang nagalabaw nga puno sang nahot ginabutong sang nagatiyog nga mga brutsa (7). Depende sa luyag nga kadamulon, mahimo tingbon ang mga nahot gikan sa duha ukon kapin pa ka balayan agod makahimo sing hilo. Ginapamala ang hilo samtang ginasambod ini sa pulunan. Liwat nga ginasambod sa mas daku nga pulunan ang seda agod makahuman sing mas daku nga sambod suno sa luyag nga kalabaon ukon kabug-aton (8, 9).

Ayhan nahimil mo nga mahining kag malum-ok gid ang seda amo nga luyag mo ini ihaplos sa imo guya. Ngaa pinasahi ang kahining kag kalum-ok sini? Ang isa ka rason amo ang degumming ukon pagkuha sang sericin nga nagaputos sa fibroin. Kon wala pa ini makuha magaras ang seda kag mabudlay lugumon. Ang tela nga chiffon medyo magaras bangod may nabilin pa nga diutay nga sericin sa sini.

Ang isa pa ka rason amo ang kahugot sang paglubid sa hilo sang seda. Malum-ok kag mahining ang tela nga habutai sang Japan kay diutay lang ukon wala gid gani ginalubid ang mga hilo sini. Sa kabaliskaran, ang tela nga crepe medyo matulutig-a kag maukuton bangod ginlubid sing hugot ang mga hilo sini.

Ang paglugom isa pa ka importante nga proseso. Mahapos lang lugumon ang seda. Ang pagkahuman sang fibroin nagatugot sa lugom nga magpanalupsop sing maayo, amo kon ngaa wala ini nagalubad. Dugang pa, indi kaangay sang sentetiko nga nahot, ang seda may positibo kag negatibo nga mga ion, amo nga maayo ang mangin resulta bisan ano man nga lugom ang gamiton. Mahimo lugumon ang nahot nga seda antes (10) ukon pagkatapos ini ihabol. Sa bantog nga yuzen nga paagi sa paglugom sang mga kimono, matahom nga desinyo ang ginadibuho kag ginalugom sing manumano sa seda pagkatapos ini ihabol.

Walay sapayan nga kalabanan sang seda karon ginahimo sa mga pungsod subong sang China kag India, ang mga fashion designer sang Pransia kag sang Italya nagapanguna gihapon sa kalibutan sa pagdesinyo sang seda. Siempre pa, sa karon, ang artipisyal nga mga nahot subong sang rayon kag nylon amo ang ginagamit sa madamo nga baratuhon nga tela agod himuon nga panapton. Apang, sa gihapon wala sing tupong ang seda. “Walay sapayan sang pag-uswag karon sang siensia, ang seda indi gid mailog,” siling sang manugdumala sang Silk Museum sa Yokohama, Japan. “Nahibaluan naton ang tanan, halin sa pinakagamay nga ginsuguran tubtob sa pagkahuman sini. Apang indi naton ini mailog. Amo ini ang ginatawag ko nga misteryo sang seda.”

 [Kahon/​Retrato sa pahina 26]

ANG MGA KINAIYA SANG Seda

Mahunit: Ang seda pareho kabakod sa asero nga amoamo man ang kadakuon.

Nagabadlak: Ang seda nagabadlak nga kaangay sang perlas. Bangod ini sa sampawsampaw kag kaangay prisma nga pagkahuman sang fibroin, nga nagapalapta sang kapawa.

Malum-ok sa Panit: Ang mga amino acid nga yara sa seda malum-ok sa panit. Ang seda kuno makaamlig gikan sa nanuhaytuhay nga balatian sa panit. May pila ka kosmetiko nga naghalin sa pulbos sang seda.

Nagasalupsop Sang Balhas: Ang mga amino acid kag ang magagmay kaayo nga mga espasyo sa nahot sang seda nagasalupsop sang balhas kag madasig magmala, amo nga komportable ka gihapon bisan sa tig-ilinit.

Makabato sa Init: Ang seda indi madali masunog kag wala nagapagua sang makahililo nga gas kon maduktan sang kalayo.

Makaamlig: Ginasalupsop sang seda ang ultra violet rays kag gani makaamlig ini sa panit.

Wala ini nagapilit sa lawas: Sanglit ang seda may positibo kag negatibo nga mga ion kag nagasalupsop sang balhas, wala ini nagapilit sa lawas, indi kaangay sang iban nga tela.

PAG-ATIPAN SA Seda

Paglaba: Masami nga maayo nga ipa-dry-clean ang seda nga mga panapton. Kon sa balay lang ini labhan, maggamit sing indi maisog nga habon sa maalabaab nga tubig (mga 85 degrees Fahrenheit). Halungan ang paglaba sini, indi ini pagkusuon ukon pagpugaon. Ihalay lang ini.

Pagplantsa: Hapini sing isa pa ka tela ang ibabaw sang seda kon nagaplantsa. Sunda ang lugas sang tela kon nagaplantsa sa temperatura nga mga 260 degrees Fahrenheit. Diutay lang nga steam ang gamiton, ukon mas maayo kon indi na lang.

Pagkuha sa Mansa: Kon kinahanglanon gid, iplastar ang seda sing paatubang sa isa ka mamala nga tela. Indi pagkusua kundi pulpuga ini sa likod gamit ang isa ka basa nga pasador. Nian ipa-dry-clean ini.

Pagtago: Likawi ang hun-og, amligi ini gikan sa mga tanga, kag indi pag-ipadayag sa kapawa. Maggamit sing hanger nga may mahumok nga hamil, ukon piuron ini nga diutay lang ang piniluan.

[Retrato sa pahina 25]

Mga balayan nga seda

[Credit Lines sang retrato sa pahina 26]

Photos7-9: Matsuida Machi, Annaka City, Gunma Prefecture, Japan; 10 and close-up pattern: Kiryu City, Gunma Prefecture, Japan