Ang “Ginkalimtan nga Henyo” sang Britanya

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BRITANYA

SI Robert Hooke, nga ginlaragway sang iya mga katubotubo nga “ang pinakamaayo nga imbentor nga nagkabuhi,” ginakabig karon nga Leonardo da Vinci sang Inglaterra. * Natawo sang 1635, si Hooke gintangdo nga manugdumala sang mga eksperimento sa Royal Society of London sang 1662 kag ginhimo nga sekretaryo sang 1677. Napatay sia sang 1703. Apang, walay sapayan sang iya kadungganan sa patag sang siensia, wala mahibaluan kon diin sa aminhan nga London ginlubong ang iya lawas.

Sining ulihi lang nga tinuig, nanikasog gid ang mga sientipiko kag mga istoryador nga tinluan ang ngalan sining “ginkalimtan nga henyo,” suno sa pagtawag sang biograpo nga si Stephen Inwood kay Hooke. Sang 2003, bilang pagselebrar sa ika-300 nga anibersaryo sang kamatayon ni Hooke, gin-eksibit sa Royal Observatory Greenwich sa London ang pila sang iya pinasahi nga mga imbension kag mga tukib. Sin-o si Robert Hooke, kag ngaa ginkalimtan sia sa malawig nga tion?

Ang Ginpapanubli ni Hooke

Si Hooke isa ka mataas-sing-tinun-an nga tawo kag maalam gid nga imbentor. Ang pila sang iya mga imbension amo ang universal joint, nga ginagamit karon sa mga salakyan; ang iris diaphragm, nga nagakontrol sa kadakuon sang buho sang lente sang kamera; kag ang pilo (spring), nga nagakontrol sa bulante sang mga relo. Sia ang naghimo sang pormula nga Hooke’s law, ang ekwasyon nga ginagamit gihapon karon sa paglaragway sa pag-unyat sang mga spring. Sia man ang nagdesinyo sang bomba sa hangin para kay Robert Boyle, isa ka kilala nga pisiko kag kemiko nga taga-Britanya.

Apang, ang isa sang pinakadaku nga hinimuan ni Hooke amo ang iya desinyo sang compound microscope, nga ginhimo sang ulihi ni Christopher Cock, isa ka bantog nga manughimo  sing instrumento sa London. Masunod naimbento ni Hooke ang tinaga nga “selula” sa paglaragway sa mga guab sang putyukan sa duol, nga maeksamin niya paagi sa iya instrumento. Sang ulihi ang “selula” ginpatuhoy sa sadsaran nga nagahuman sa buhi nga mga butang.

Ang libro ni Hooke nga Micrographia (Magagmay nga mga Drowing), nga ginbalhag sang 1665, amo ang una nga nagpabantog sa iya. Nagalakip ini sang sibu kag matahom nga drowing ni Hooke sang kabuhi sang insekto subong sang nakita niya sa iya mikroskopyo. Ang pinakabantog niya nga drowing amo ang bitik. Ang drowing nga may kadakuon nga mga 30 por 45 sentimetros nagapakita sang kamoy, taludtod, kag himbis sang bitik. Nakibot gid ang manggaranon nga mga bumalasa sadtong tion sang mahibaluan nila nga ining magagmay nga mga tinuga nagakabuhi sa lawas sang mga tawo. Ginsiling pa gani nga nalipong ang mga babayi sang nakita ining laragway!

Sa tapos mapaanggid ang mataliwis nga punta sang hinimo-sang-tawo nga dagom kag ang kinaugali nga mga butang, si Hooke nagsulat: “Mapakita sa aton sang Mikroskopyo ang ginatos ka Halimbawa sang Mataliwis nga mga Punta nga linibo ka beses nga mas mataliwis” sangsa dagom. Gintudlo niya ang balahibo, bungot, kag kamoy sang mga Insekto; kag subong man ang mga tunok, sala-it, kag gilok sang mga dahon. Para sa iya, ining mga “buhat sang Kinaugali” nagapahayag sang pagkalabing gamhanan sang ila Magbubuhat. “Sa nahauna nga tion,” siling sang Encyclopædia Britannica, ginpakita sang mikroskopyo ang “isa ka kalibutan sa diin ang buhi nga mga organismo nagapadayag sing daw indi mapatihan nga pagkasibod.”

Si Hooke amo ang una nga nakaeksamin sang mga fossil sa mikroskopyo, amo nga nakahinakop sia nga ini amo ang mga nabilin ukon mga agi sang madugay na napatay nga mga organismo. Ang Micrographia nagaunod sing madamo pa nga makawiwili nga mga obserbasyon tuhoy sa siensia. Sa pagkamatuod, gintawag sang diarist nga si Samuel Pepys, isa ka katubotubo ni Hooke, ang Micrographia nga “ang pinakamapahituon nga libro nga nabasa ko.” Ginlaragway ini ni Allan Chapman, isa ka istoryador sang siensia sa Oxford University, subong “isa sang mga libro nga may daku kag nagadugay nga impluwensia sa moderno nga kalibutan.”

 Pagpatindog Liwat sang London

Pagkatapos sang Daku nga Sunog sa London sang 1666, gintangdo si Hooke nga surbeyor. Nagtrabaho sia sing suod upod sa iya abyan nga si Christopher Wren nga kaupod man niya nga sientipiko kag surbeyor sang hari, sa pagpatindog liwat sang siudad. Ang pila sang madamo nga desinyo ni Hooke amo ang 62 metros kataas nga Monumento sang London, nga ginpatindog sa pagdumdom sa sunog. Ginhimo ni Hooke ang The Monument, ang pinakamataas nga wala sing tukod, human sa bato nga haligi sa bug-os nga kalibutan, agod tilawan ang iya mga teoriya tuhoy sa grabidad.

Walay sapayan nga si Wren ang nagpatindog sang Royal Observatory Greenwich, daku ang naamot ni Hooke sa desinyo sini. Ang Montague House, ang una nga puluy-an sang British Museum, isa pa sang madamo nga mga proyekto ni Hooke.

Si Hooke isa ka sampaton nga astronomo kag isa sia sa una nga nakahimo sang reflecting telescope, nga ginhingalanan niya sunod sa taga-Scotland nga matematiko kag astronomo nga si James Gregory. Naobserbahan ni Hooke nga ang planeta nga Jupiter nagatiyog sa iya ehe, kag ang iya mga drowing sang Mars gingamit duha ka siglo sang ulihi agod kalkulahon ang kadasigon sang pagtiyog sang planeta.

Ngaa Ginkalimtan Sia?

Sang 1687, ginbalhag ni Isaac Newton ang Mathematical Principles of Natural Philosophy. Ginpagua 22 ka tuig pagkatapos sang Micrographia ni Hooke, ginlaragway sining sinulatan ni Newton ang laws of motion, lakip ang kasuguan sang grabidad. Apang suno kay Allan Chapman “nahimo na [ni Hooke] ang madamo nga bahin sang teoriya tuhoy sa grabidad antes kay Newton.” Bangod sa sinulatan ni Hooke, nainspirar si Newton sa pagpanalawsaw tuhoy sa kinaiya sang kapawa.

Sing makapasubo, ang pagbaisay nila tuhoy sa kapawa kag grabidad nagguba sang ila pag-abyanay. Ginpanas pa gani ni Newton ang ngalan ni Hooke sa Mathematical Principles. Suno sa isa ka tiliman-an, gintinguhaan pa gani ni Newton nga panason sa mga rekord ang mga naamot ni Hooke sa siensia. Wala labot sini, sang nangin presidente si Newton sang Royal Society, nagkaladula ang mga instrumento ni Hooke—nga ang madamo sini ginhimo sing manomano—ang pila sang iya mga sinulatan kag ang amoamo lamang nga orihinal nga larawan ni Hooke. Bangod sining mga hitabo, naalimunaw ang kabantugan ni Hooke sa sulod sang kapin sa duha ka siglo.

Apang, sa iya sulat kay Hooke nga napetsahan Pebrero 5, 1675, nga ginsiling ni Newton ang iya ang bantog nga mga pinamulong: “Nakita ko ang mga butang sa malayo bangod nagtindog ako sa abaga sang mga Higante.” Subong arkitekto, astronomo, sientipiko, imbentor, kag surbeyor, si Robert Hooke isa ka higante sang iya tion.

[Nota]

[Mga retrato sa pahina 26]

Ang drowing ni Hooke nga tipik sang niebe kag hitsura sang nagbilog nga tun-og

[Retrato sa pahina 26]

Ang mikroskopyo nga gindesinyo ni Hooke

[Retrato sa pahina 27]

Gin-imbento ni Hooke ang tinaga nga “selula” sa paglaragway sa mga guab sa duol

[Retrato sa pahina 27]

Ang libro ni Hooke nga “Micrographia” naglaragway sang iya nakita sa mikroskopyo

[Mga retrato sa pahina 27]

Ginabulubanta nga kadakuon sang bitik

Ginasiling nga nalipong ang mga babayi sang nakita nila ang gindrowing ni Hooke nga bitik

[Retrato sa pahina 28]

Ang Montague House isa sang madamo nga mga desinyo ni Hooke sa arkitektura

[Retrato sa pahina 28]

Ang drowing ni Hooke nga nagailustrar sang “law of elasticity”

[Retrato sa pahina 28]

Ang Memorial Tower sang London amo ang pinakamataas nga wala sing tukod, human sa bato nga haligi sa bug-os nga kalibutan

[Retrato sa pahina 28]

Ang The Royal Observatory

[Credit Line sang retrato sa pahina 26]

Spring, microscope, and snowflakes: Images courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries

[Credit Line sang retrato sa pahina 27]

Images courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries

[Credit Lines sang retrato sa pahina 28]

Spring diagram: Image courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries; London’s Memorial Tower: Matt Bridger/DHD Multimedia Gallery; Royal Observatory: © National Maritime Museum, London