Kon Nagamasakit Ka Bangod sa Isda

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA FIJI

Makaon bala ukon indi—indi makadesisyon si Arebonto. Nakahibalo sia nga delikado ini, apang nagutom na sia. Kag kahumot gid sang inasal nga isda. Nangibabaw ang iya pagkagutom. Apang naghinulsol sia sang nagbatyag na sia nga daw masuka kag nagsakit ang iya tiyan kag ginsundan ini sang suka panglibang.

SANG gindala si Arebonto sang iya mga abyan sa ospital sa ila magamay nga isla sa Pasipiko, halos nadulaan na sia sing animo, naubusan sing tubig sa lawas, kag nagpin-ot ang dughan. Manubo man ang presyon sang iya dugo, kag mahinay ang pitik sang iya pulso. Pagkasunod nga mga inadlaw, wala labot sang pagsakit kag paglingin sang ulo, kag pagkalapyo, nagpalaminhod man ang iya mga batiis, nangin masakit ang iya pag-ihi, kag daw nagbaliskad ang iya igbalatyag bangod natugnawan sia kon mainit kag nainitan naman sia kon matugnaw. Pagligad sang walo ka adlaw, nangin normal ang pitik sang iya pulso, apang nagpadayon pa sa sulod sang mga semana ang pagpalaminhod kag pagpalamuypoy sang iya lawas.

Naglain gid ang pamatyag ni Arebonto bangod ang iya ginkaon nga isda nga halin sa kapagangan sang tropiko nakakaon sing maisog kag kinaugali nga hilo. Ining balatian nga kilala subong ciguatera fish poisoning (CFP), nagatuhaw sa tropiko kag subtropiko nga mga rehiyon sang dagat Indian, Pasipiko kag Caribeano. Sa sining mga duog, ang panguna nga pagkaon amo ang mga isda nga gindakop sa ila lugar.

Ang CFP indi isa ka bag-o nga balatian. Sa katunayan, nangin problema ini anay sang taga-Europa nga mga manuglagulad sa dagat. Madamo man nga mga bakasyunista karon ang nag-antos sa sini nga balatian. Busa, ini nga balatian amo ang rason kon ngaa limitado ang industriya sang pagpangisda kag turismo sa madamo nga isla nga mga pungsod. Dugang pa, ang internasyonal nga mga pagbaligyaanay sang buhi kag ilada nga isda sa kapagangan amo ang kabangdanan sang paglapnag sang CFP sa madamo nga lugar, luwas pa sa Tropiko, diin indi ini gilayon makilal-an. *

Ngaa nangin makahililo ang mga isda nga yara sa kapagangan? Sarang bala mahibaluan kon may hilo ang isda? Binagbinaga kon ano ang natukiban sang dinekada nga pagpanalawsaw.

Pagkilala sa Gintunaan

Ang kinaandan nga ginakabig nga ginatunaan sang hilo nga nagaresulta sa CFP amo ang isa ka  mikroorganismo nga ginatawag dinoflagellate. * Ini nga mikrobyo nagapamuhi sa patay nga mga korales kag nagatapik sa mga lumot. Ginakaon sang magamay nga mga isda ining mga lumot nga may hilo—nga ginatawag ciguatoxin—nga ginapagua sang mga dinoflagellate. Ining mga isda ginakaon sang mas daku nga mga isda, kag ini naman, ginakaon sang iban pa, sa amo ang hilo nagasupot sa pinakaulihi nga makakaon sini. Apang, daw wala sing epekto ang hilo sa mga isda.

Ang ciguatoxin amo ang isa sa labing makamamatay nga nakilal-an nga biolohiko nga substansia. Maayo lang kay “diutay lamang nga espesyi sang isda ang ginatunaan sang CFP,” siling sang isa ka dokumento sang panguluhan sang Australia. Ang hitsura, baho, ukon sabor sang isda wala nagabag-o bisan pa may ciguatoxin ini kag ining mikrobyo indi mapatay bisan pa lutuon, ibulad, asinan, tapahon, ukon huluman. Sa kaso ni Arebonto, wala sia sing nakita sa isda nga daw makatalagam tubtob nga nakabatyag sia sing malubha nga mga sintomas sa iya tiyan, tagipusuon, kag nerbio.

Pagsayasat kag Pagbulong

Sa karon wala pa sing laboratory test agod mahibaluan kon may CFP ang isa ka tawo. Ang pagsayasat nabase sa nanuhaytuhay nga mga sintomas, nga sa masami mabatyagan mga pila pa ka oras pagkatapos makakaon ang isa kag mapamatud-an lamang kon may makit-an nga hilo sa nabilin nga isda. (Tan-awa ang kahon sa pihak nga pahina.) Kon nagasuspetsa ka nga may CFP ang isa ka tawo, maalamon nga magtawag sing doktor. Bisan wala pa sing nakilal-an nga pangontra, ang pagbulong mahimo makapahaganhagan sa mga sintomas, nga sa masami nagatahaw pagligad sang mga pila ka adlaw. Apang, ang CFP makapaluya sang lawas, kag mahimo matapna ang paglala sini paagi sa temprano nga pagbulong.

Ang kalubha sang sintomas nanuhaytuhay kag nagadepende sa madamo nga kabangdanan. Lakip sa sini amo ang kadamuon sang hilo nga yara sa isda, ang kadamuon kag mga bahin sang isda nga ginkaon, ang kadamuon sang ciguatoxin nga yara na nga daan sa pasyente, kag ang lugar nga ginhalinan sang isda, bangod ang mga hilo indi palareho sa kada rehiyon. Sa baylo nga mangin immune sa sining mga hilo, ang mga tawo labi nga nangin sensitibo, kag mas nagalala kon mahiluan liwat! Ang pag-inom sing alak nagapalala man sa sintomas. Agod indi ini masulit, dapat indi anay magkaon ang pasyente sing isda sa sulod sang tatlo tubtob anom ka bulan pagkatapos maatake sang CFP, paathag sang publikasyon tuhoy sa sining lapnag nga balatian.

Ang grabe nga mga kaso mahimo magdugay sing mga sinemana ukon binulan kag kon kaisa sing mga tinuig pa gani, nga nagaresulta sa mga sintomas nga kaangay sa chronic fatigue syndrome. Bisan pa talagsa lang nagakatabo, may nagakapatay man bangod sa shock (pagnubo sang kadamuon kag presyon sang dugo sa lawas), kabudlayan sa pagginhawa, pagpin-ot sang dughan, ukon paghubas sang tubig sa lawas. Apang, ining mga kaso masami nagakatabo kon ang ginkaon nga bahin sang isda madamo sing hilo kaangay sang ulo ukon kasudlan.

Misteryo sa Gihapon

Halos ang tanan nga isda nga nagapuyo sa mga kapagangan, kag ang mga nagakaon sa ila, mahimo nga may ciguatoxin. Apang amo ini ang misteryo. Mahimo ang isda sa isa ka bahin sang kapagangan makahililo  katama, samtang ang amo man nga sahi sang isda nga madakpan malapit sa sini nga lugar indi makahililo. Ang isda nga masami ginatunaan sang CFP sa isa ka bahin sang kalibutan mahimo ginakabig nga indi makahililo sa iban nga bahin. Sanglit ang pagpagua sing hilo sang mga dinoflagellate indi palareho, mabudlay pakton kon san-o mangin makahililo ang mga isda.

Ang isa pa ka problema amo nga wala pa gihapon matukiban ang barato kag masaligan nga pagsayasat kon bala makahililo ang isda. Ang mahimo lamang sang mga awtoridad sa karon amo nga pahibaluon ang publiko kon ano nga isda ang dapat likawan kag kon diin ini mahimo madakpan—mga impormasyon nga ginabase sa ginareport nga mga insidente sang CFP. Ang ginasuspetsahan gid nga mga isda amo ang barakuda, inid, awa, managat, isda sa bato, kag dapak, subong man ang indong. Ang mas tigulang kag mas daku nga isda masami makatalagam. Sa pila ka duog ginadumilian ang pagbaligya sang isda nga mahimo makahililo. Apang, ang mga isda sa dagat nga wala nagakaon sing mga isda nga nagapuyo sa mga kapagangan kag ang mga isda nga madakpan sa di-tropiko nga mga tubig masami ginakabig nga luwas sa katalagman.

Ang mga insidente sang CFP ginapaabot nga magadamo. Ang isa ka rason sini bangod ang makahililo nga mga dinoflagellate nagapamuhi sa patay nga mga korales, kag ginapakita sang mga report nga madamo nga mga korales sa kapagangan ang nagamasakit ukon nagatagumatayon.

Bangod mabudlay mapaktan ang CFP, mahimo mo malikawan ang risgo paagi sa pagsunod sa pila ka sadsaran nga mga prinsipio. (Tan-awa ang kahon sa ibabaw.) Diutayan lang mapatay si Arebonto bangod wala niya ini ginsunod. Ginkaon niya ang ulo kag unod sang isa ka isda sa bato nga nadakpan sa sini nga lugar nga nakilal-an nga delikado. Nakakaon na sia anay sang amo nga isda nga wala maano kag, kaangay sang iban nga mga taga-isla, nangin sobra ka masinaligon.

Bangod sang ginbinagbinag sa ibabaw dapat bala nimo likawan ang mga pagkaon nga gikan sa dagat, ayhan kon nagabakasyon ka sa tropiko? Indi man gid. Ang pinakamaayo nga himuon amo ang pagsunod sa mga paandam kag pagpili sing maayo sang isda nga imo pagakaunon.

[Mga nota]

[Kahon/​Retrato sa pahina 21]

Kinaandan nga mga Sintomas

▪ Paglupot, daw ginadagat, pagsuka, pagsakit sang tiyan

▪ Ginatugnawan, pagpalamalhas, paglingin ukon pagsakit sang ulo, pagpalangatol

▪ Pagpalaminhod ukon pagpalanghabal sang baba, sang mga kamot, ukon sang mga tiil

▪ Baliskad nga igbalatyag—kon matugnaw, nainitan kag kon mainit, natugnawan

▪ Pagpalanakit sang mga kaunuran kag mga lutalutahan, kag masakit ang pag-ihi

▪ Mahinay nga pagpitik sang pulso, manubo nga presyon sang dugo, pagkalapyo

[Kahon/​Retrato sa pahina 21]

Paglikaw sa Risgo

▪ Pamangkuta ang departamento sang pagpangisda ukon ang mga eksperto sa isda sa inyo lugar kon ano nga isda ang dapat likawan kag kon diin masami nagakadakpan ang makahililo nga mga isda.

▪ Likawi ang pagkaon sing isda nga halin sa duog nga bag-o lang ginreport nga may nakuha nga makahililo nga isda.

▪ Likawi ang pagkaon sang tigulang na kag daku nga isda sa kapagangan.

▪ Indi pagkauna ang ulo ukon atay ukon iban pa nga kasudlan.

▪ Pagkatapos mo madakpan ang isda sa kapagangan, tinlui ini gilayon kag kuhai sing hasang.

[Mga retrato sa pahina 20]

Ang Masami nga Ginasuspetsahan

(MAHIMO NANUHAYTUHAY ANG NGALAN SA INYO LUGAR)

Dapak

Inid

Barakuda

Isda sa bato

Awa

Indong

[Retrato sa pahina 20]

“Dinoflagellate,” ginahalinan sang hilo

[Credit Lines sang retrato sa pahina 20]

All fish except eel: Illustrated by Diane Rome Peebles - Provided by the Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management; eel: Photo by John E. Randall; dinoflagellate: Image by D. Patterson and R. Andersen, provided courtesy of micro*scope (http://microscope.mbl.edu)

[Credit Line sang retrato sa pahina 21]

Fish backgrounds: Illustrated by Diane Rome Peebles - Provided by the Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management