Mga Wader​—Ang Labing Bantog nga mga Lagawan sa Kalibutan

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA ESPANYA

HANDURAWA nga duha ikaw ka bulan sa labing mainit nga bahin sang tuig sa kapatagan sang Arctic, diin ang adlaw wala gid nagatunod. Apang, samtang nagapalapit ang tigtulugnaw, nagkadto ka sa Bagatnan nga Amerika, Australia, ukon Bagatnan nga Aprika. Kag sa iban nga binulan, pirme ka nagalakbay, nagapangita sang imo mga paborito nga kalan-on sa mga baybayon sang tagsa ka kontinente. Amo sini ang kinaandan nga kabuhi sang madamo nga mga wader ukon manug-ubog sa kalibutan.

Ang mga manug-ubog—subong sang ginapahangop sang ila ngalan—amo ang mga pispis nga maluyagon manginaon sa manabaw nga katubigan. * Sa matugnaw nga mga binulan sa Naaminhan nga Hemisperio, ining mga pispis sa mga baybayon nagatipon sa lutakon nga mga gibwangan, mga baybayon, mga katunggan, ukon batuhon nga mga hunasan, diin diutay lang nga mga tawo ang nagasaboy. Sa mainit nga binulan, sa tion nga ang mga turista nagapanong sa mga baybayon, kalabanan sang mga manug-ubog nagasaylo sa Arctic kag sub-arctic nga mga rehiyon, kay ang malip-ot nga tingadlaw nagapain sa ila kag nagahatag sing bugana nga pagkaon para sa pagsagod sa ila mga boto.

Ang mga manug-ubog daw indi gid man masili sing duag, apang ang ila makadalayaw nga paglupad kag makawiwili nga duag sa pakpak amo ang nagbihag sa madamo nga tumalan-aw. “[Ang mga pispis sa baybayon] sarang makalupad nga nagasag-id ang punta sang ila pakpak sa tubig ukon sa kataason nga anom ka kilometro ukon kapin pa. Sila gid ang labing eksperto magmaniobra sa hangin,” siling sang libro nga Shorebirds—Beautiful Beachcombers.

Maayo kon Madamo

Ang mga pispis sa baybayon masami nga nagapanong kon diin bugana ang pagkaon. Daw nagapanong sila agod mapahilayo sa katalagman. Ang mga mananagit subong sang dapay mas luyag maglagas sang nagaisahanon nga pispis, samtang mahimo nagakatahap ini magsalakay sang panong. Kag madali makita ang mananagit kon madamo ang nagabantay. Agod makabenepisyo gikan sa sining dugang nga proteksion, madamo nga mga manug-ubog ang nagaupod sa nagkalainlain nga espesyi.

Kon maglupad ang panong sang mga pispis sa baybayon, matahom ini tan-awon. Ang ginatos ukon linibo pa gani ka pispis nga nagainguray ang nagapawala kag nagapatuo, nagasurip kag nagapaibabaw, nga daw may dimakita nga kamot nga nagakontrol sa ila. “Milagro gid nga ang linibo ka pispis nga nagalupad sing madasig sarang makabag-o dayon  sing direksion nga wala nagabungguanay,” siling sang Handbook of the Birds of the World. Sang gintun-an ang video sang panong sang dunlin, ang mga ornitologo naghinakop nga ang isa ka pispis sarang makapabag-o sang direksion nga ginasunod dayon sang panong.

Sarang Sila Makalibot sa Kalibutan

Ang pila ka mga manug-ubog nagalibot gid sa bug-os nga kalibutan. Halimbawa, kon ipaanggid sa iban nga pispis, ang mga red knot kag mga sanderling nagaboto sa naaminhan pa gid nayon. Bisan diin nga baybayon sarang masapwan ang mga manug-ubog kag makalakbay sila sing mga 32,000 kilometros kada tuig.

Bisan pa nga ang pila ka ruta sa paglakbay sang mga manug-ubog amo ang kadagatan, indi sila makalangoy kag wala gid nagapahuway sa tubig. Gani dapat may daku gid sila nga reserba nga enerhiya—mas madamo pa kon ikumparar sa ginadala sang dalagku nga mga eroplano, diin 40 porsiento sang kabug-aton sini amo ang gatong. Diin ginakuha sang mga manug-ubog ang tanan nga enerhiya?

“Ginatipon nila [ang enerhiya] paagi sa pagpatambok kag pagtuka sing todo sa mga katunggan nga sa sulod lang sang pila ka semana halos madoble na ang ila kabug-aton,” paathag ni David Attenborough sa libro nga The Life of Birds. “Ining sobra nga tambok mas madamo pa sangsa pagbulubanta, kay madamo sang mga organo, lakip ang ila utok kag kinatawo, ang nagagamay agod may butangan sining dugang nga enerhiya kag makontrol ang kabug-aton.”

Ang isa ka dalayawon nga manuglakbay amo ang golden plover sa Pasipiko, nga nagalakbay halin sa Alaska pakadto sa mga isla sang Hawaii. Magluwas sa resistensia nga kinahanglanon agod makalupad sing 4,500 ka kilometro nga wala pahuway, ang ikasarang sini nga makita ang Hawaii sa tunga sang kadagatan isa ka milagro sa pagpanakayon sa kahawaan. Ang isa ka golden plover, nga ginpanilagan ang paglupad, naglakbay sing kulangkulang apat lang ka adlaw. Kag ang isa ka gulang nga pispis nakalakbay na sing kapin sa 20 ka beses!

 Kon mag-abot na sila sa ila bolutuhan sa Arctic, ining mapatol nga mga manuglakbay tuman kasako. Sa sulod sang duha ka semana dapat sila makakita sing pares, teritoryo, kag maghimo sing pugad. Nian may tatlo sila ka semana nga lumluman ang mga itlog kag tatlo pa gid ka semana nga saguron ang mga piso. Sa katapusan sang Hulyo, mabalik na sila sa bagatnan.

Mga Katalagman sa Paglakbay

Sa malawig nga paglakbay sang mga pispis sa baybayon, may maatubang sila nga madamo nga katalagman. Ang isa ka daku nga katalagman amo ang mga tawo. Sang ika-19 nga siglo, ang naturalista nga si John James Audubon nagreport nga ang isa ka grupo sang mga mangangayam nagtiro sing 48,000 ka golden plover sa Amerika sa isa lang ka adlaw. Sa karon, medyo nagdamo na ini nga espesyi sa bug-os nga kalibutan, apang mas diutay pa ini kon ikumparar sa napatay sadto nga adlaw.

Ang mas daku pa gid nga katalagman sa mga manug-ubog amo ang pagkadula sang mga katunggan. Ini nga mga pispis indi dayon makapasibu sa sini nga mga pagbag-o. “Ang pamaagi sa pagboto, paglakbay, kag ang ginakadtuan kon tigtulugnaw sang mga manug-ubog nahimo sa sulod sang linibo ka tuig kag mahapos lang nga bag-uhon sang tawo ukon gub-on ini,” paathag sang libro nga Shorebirds—An Identification Guide to the Waders of the World. Ang pagluntad sang minilyon ka manug-ubog nagadepende sa pagpreserbar sang pila ka importante nga halapitan kon nagalakbay sila.

Ang panguna nga halimbawa amo ang Delaware Bay, sa baybayon sang bagatnan-sidlangan sang New Jersey, E.U.A. Diri, linibolibo ka red knot ang nagatipon kon tigpamulak agod magkaon sing todo sang mga itlog sang mga horseshoe crab. Ining mga pispis gutom gid, kay bag-o lang nila natapos ang “isa sa labing malayo nga paglupad sang mga pispis nga wala sing pahuway.” Sa sulod sang duha ka semana nakalupad sila sing 8,000 ka kilometro sa sini nga duog halin sa bagatnan-sidlangan sang Brazil, diin nagmag-an sila sing katunga.

Ang mga panikasog sang mga conservationist mahimo makabulig nga magpabilin ining paborito nga halapitan sang mga pispis. Mahimo may malapit sa inyo ginapuy-an. Basta makita mo ang panong sang mga manug-ubog nga nagasurip sa mga balod ukon mabatian ang ila matagsing nga mga huni, mabudlay mo sila nga malimtan.

Subong sang ginsulat ni Arthur Morris nga isa ka naturalista, “ang tanan nga nagatan-aw sa mga pispis sa baybayon pareho sing ginabatyag: tanan kita pirme nagatindog sa wala sing tawo nga mga baybayon ukon mga katunggan kag nagatan-aw sang panong sang sandpiper nga nagapakita sing itom kag puti, nga nagasurip sing organisado. Kag kada tion nga nagakatabo ini, pirme kita nagakahayanghag kag nagakatingala.”

[Nota]

[Kahon/​Mga retrato sa pahina 18]

Mga Eksperto sa Paglakbay sing Malayo

Ang mga red knot mahimo amo ang pinakalayo sing nalakbay. Yadtong nagaboto sa naaminhan gid sang Canada masami nga nagakadto kon tigtulugnaw sa Nakatundan nga Europa ukon sa punta sang Bagatnan nga Amerika (kapin sa 10,000 ka kilometro ang kalayuon)

[Credit Line]

KK Hui

Ang panong sang halos isa ka milyon ka dunlin ang nakita sa Netherlands kag Mauretania

Ang mga bar-tailed godwit nagalalapta halin sa ila ginaitlogan sa Siberia, pakadto sa British Isles, Bagatnan nga Aprika, Natung-an nga Sidlangan, Australia, ukon New Zealand

Ang mga sanderling nagasaylosaylo sa halos bisan diin nga baybayon sa bug-os nga kalibutan. Ang pila mahimo mangitlog sa North Pole nga indi maglayo sing 950 ka kilometro

[Mga retrato sa pahina 16, 17]

Agod makatabok sa malapad nga kadagatan, ang mga manug-ubog dapat may daku gid nga reserba sang tambok, bangod indi sila makapahuway sa tubig

[Retrato sa pahina 16, 17]

Ang mga sanderling nagapanong agod mapahilayo sa katalagman

[Retrato sa pahina 17]

Ang Eurasian oystercatcher

[Retrato sa pahina 17]

Ang may pintok nga redshank nagapangita sing pagkaon sa katunggan

[Credit Line sang retrato sa pahina 16]

Top and bottom panoramic photos: © Richard Crossley/VIREO