Ang Iya sang mga Quaker “Balaan nga Eksperimento”

SANG Hulyo 1656, ang barko nga Swallow, halin sa Barbados sa West Indies, nagdungka sa Boston, Massachusetts, nga amo karon ang Estados Unidos sang Amerika. Si Richard Bellingham, ang bise-gobernador sang kolonya sang Massachusetts, nagmando nga indi pagpapanaugon sa barko ang mga pasahero nga sanday Mary Fisher kag Ann Austin. Nakita sa ila mga dala ang 100 ka libro nga ginsiling nga nagaunod sing “malain, erehes, kag mapasipalahon nga mga doktrina.”

Ang mga libro gintutdan sa tiendahan. Pagkatapos sini, ang mga babayi ginbilanggo, ginhublasan, kag gin-usisa kon may mga palatandaan sila sang pagpangaswang. Ang bintana sang ila selda gintakpan, kag wala sila makakita sing kasanag sa sulod sang lima ka semana. Ang bisan sin-o nga nangahas sa pagpakighambal sa ila ginmultahan sing lima ka pound. Sang ulihi, sanday Mary Fisher kag Ann Austin ginpabalik sa Barbados.

Isa ka kontemporaryo nga manunulat sang mga hitabo ang namangkot sa mga mahistrado: “Ngaa ginkulbaan kamo sa pag-abot sang duha ka babayi, subong nga daw ginsalakay sang isa ka daku nga hangaway ang inyo mga dulunan”? Ining duha ka “makatalagam” nga mga babayi amo, sa katunayan, ang nahauna nga mga misyonero sang mga Quaker nga nag-abot sa Aminhan nga Amerika. Sin-o ang mga Quaker, kag ngaa ginkabig sila nga makatalagam?

Ang Society of Friends

Ang mga Quaker, ukon ang Religious Society of Friends, ginpasad sa Inglaterra sang ika-17 nga siglo. Ang tagpasad sang Friends amo si George Fox (1624-91), anak sang isa ka manughablon kag natawo sia sa Leicestershire. Pagkatapos kuno nga makabati si Fox sing isa ka makatalanhaga nga tingog, naghinakop sia nga mahimo sia makapakigsugilanon sing direkta sa Dios kag makabaton sing kasanagan nga indi na kinahanglan ang pagpatunga sang iban nga tawo. “Ang tradisyunal nga petsa sang pagpasad sa Society of Friends amo ang 1652,” siling sang libro nga A Religious History of the American People.

Ngaa ang mga Friends gintawag nga mga Quaker? Ang isa ka reperensia nagsiling nga “nagapisikpisik sila antes sang balaan nga pagpahayag.” Ang isa pa ka reperensia nagsiling nga “nagakurog [sila] bangod sang tudok gid nga pagtahod sa walay latid nga pagkaputli kag pagkahalangdon sang Dios.” Ang katuyuan sang mga Quaker amo ang pagpangita sing relihioso nga kamatuoran kag ang pagpasag-uli sang sinadto nga Cristianismo.

Para sa panuytoy, nagasiling sila nga nagasalig sila sa balaan nga espiritu, sa mga manalagna sa Biblia, sa mga apostoles ni Cristo, kag sa nabaton nila nga “kasanagan,” ukon nabatian nga “tingog,” sang kuno espirituwal nga kamatuoran. Gani,  ang mga pagtilipon amo gid ang mga tion sang paghipos sang grupo kag sang pagpangabay sang kada isa sing pagtuytoy sang Dios. Ang bisan sin-o nga makabaton sing mensahe gikan sa Dios mahimo makahambal. *

Nagapati ang mga Quaker sa katarungan, di-mationg nga pagkabunayag, simple nga pagkabuhi, kag paglikaw sa kasingki. Nagapati man sila nga ang tanan nga Cristiano, pati mga babayi, dapat makigbahin sa ministeryo. Bangod sang pagsikway nila sa establisado nga mga relihion, paglikaw sa pormalistiko nga mga ritwal, kag pagpangangkon nga ginatuytuyan sila sang nabatian nila nga tingog kag indi sang isa ka klerigo nga klase, ang mga Quaker ginkahadlukan kag ginduhaduhaan. Ang ginakaugtan gid sa tanan amo ang ila kakugi sa pagmisyonero, nga ginbangdan sang kaakig, pagsalakay sang akig nga mga tawo, kag pagpasilabot sang mga awtoridad.

Sa Inglaterra, ang mga Quaker ginhingabot kag ginbilanggo, kag sa New England gintapok man sila kag ginpatay pa gani. Halimbawa, sa ulot sang 1659 tubtob 1661, ang mga misyonero nga sanday Mary Dyer, William Leddra, William Robinson, kag Marmaduke Stephenson ginbitay sa Boston. Ang iban ginbutang sa pandog, ginmarkahan, ukon ginlatigo. Ang iban gin-utdan sing dulunggan. Si William Brend ginhanot sa likod sing 117 ka beses gamit ang may alkitran nga lubid. Apang, walay sapayan sang amo nga kapintas, ang mga Quaker nagdamo.

Si William Penn kag ang “Balaan nga Eksperimento”

Sugod sang 1681, ang kabuhi sang mga Quaker sa Aminhan nga Amerika makatilingala nga nagbag-o. Sa ginatawag nga “balaan nga eksperimento” sa pagpalakat sang gobierno, gintukod ni William Penn (1644-1718), isa ka Ingles nga pamatan-on nga nakumbertir sa Society of Friends, ang isa ka kolonya pasad sa talaksan sang mga Quaker kag gindumalahan sang mga Quaker. Si Penn mahigugmaon sa paghidait kag anak sang isa ka admiral sang Britanya, kag nabilanggo man sia bangod sang pagbantala niya kag pagsulat sang iya mga panindugan.

Bilang bayad sa utang sa amay ni Penn, ginhatag ni Hari Charles sang Inglaterra kay Penn ang isa ka daku nga puna sang duta sa Aminhan nga Amerika. Ang dokumento gikan sa hari naghatag sa pamatan-on nga si Penn sing halos walay latid nga gahom sa bag-o nga kolonya kag gintawag ini nga Pennsylvania, nga nagakahulugan sing “Kagulangan ni Penn,” bilang pagdumdom kay Admiral Penn. Didto, ang mga tawo sang bisan ano nga pagtuluuhan may yara kahilwayan sa relihion.

Una nga ginpadala ni Penn ang iya pakaisa nga si William Markham sa Amerika agod mangin tiglawas niya para matigayon ang suportar sang pila ka Europeanhon nga nagapuyo sa mga lugar nga sakop sang bag-o nga kolonya kag agod magbakal sing duta gikan sa Tumandok nga mga Amerikano. Sang 1682, si Penn naglayag sa Delaware River kag nakita niya ang iya kolonya sa una nga tion. Naghimo sia sing makatarunganon nga kasugtanan upod sa tumandok nga mga pumuluyo sang Shackamaxon (ginatawag karon nga Kensington, isa ka bahin sang Philadelphia). Nian, mga isa ka kilometros halin sa Shackamaxon, naghimo sia sing plano kag nagpili sing isa ka bag-o nga kolonya, nga gintawag niya nga Philadelphia, nga nagakahulugan sing “Utudnon nga Gugma.” Madasig ini nga nag-uswag.

 Nagpauli si Penn sa Inglaterra kag gin-anunsio niya ang tuhoy sa bag-o nga kolonya agod engganyuhon ang mga tawo nga magsaylo didto. Ginlaragway niya ini subong nga may matahom nga mga duta kag mga kagulangan, daku nga suba, mga sapat nga talunon, kag pino nga mga balahibo sang mga sapat. Nagsaad sia nga suportahan sang bag-o nga gobierno ang kahilwayan sa relihion kag mahidaiton nga kabuhi. Ang tanan gin-abiabi—mga negosyante, mga imol, kag mga idealista nga interesado sa pagbulig nga matigayon ang maayo nga gobierno.

Sa handum nga makapahuway gikan sa mga problema sang katilingban kag politika sang Europa, ang mga Quaker halin sa Inglaterra kag Naaminhan nga Ireland naengganyo. Ang mga Mennonite kag ang kaanggid nga mga grupo naghalin sa mga lugar sa palibot sang suba nga Rhine sa Europa. Mga Quaker ang kadamuan sang nauna nga mga pumuluyo, kag nagpahayag si Penn tuhoy sa masanag nga palaabuton sang kolonya. Sang 1683 nagsulat sia: “Duha ka asambleya sang lehislatura ang ginhiwat, . . . kag mga kapituan ka layi ang gin-aprobahan kag wala sing isa nga nagpamatok.” Apang, ang balatyagon tuhoy sa masanag nga palaabuton wala magdugay.

Ang Eksperimento Napaslawan

Ang karta sang kolonya ni Penn naghatag sa tanan sing kahilwayan sa konsiensia. Busa, sang ang kasingki ginhunahuna nga kinahanglan agod mahuptan ang kalig-unan paagi sa pagpatuman sa kasuguan, ang panindugan sang mga Quaker nga ang inaway kag kasingki malain nangin problema—problema nga labi pa nga naglala sa pagligad sang tion. Sang primero, ginlikawan ni Penn nga atubangon ang problema paagi sa pagtangdo sang indi Quaker nga mga tiglawas agod nga, suno sa iya, mangin “estrikto sa aton mga isigkatawo sa tion kag tion kon kinahanglanon.” Sang 1689 labi pa nga natilawan ang panindugan sang mga Quaker sang nag-utwas ang posibilidad nga makig-away sa Pransia.

Labi pa nga naglala ang mga problema sang nag-inabot ang madamo nga bag-ong mga pumuluyo, nga ang kadamuan sa ila indi mga Quaker, kag gin-agaw nila ang duta sang Tumandok nga mga Amerikano. Gani, bangod minoridad na lang ang mga Quaker, ang pagpakig-angot sa mga tumandok amat-amat nga naglain.

Ang katapusan nga tuk-ap sa awtoridad sang mga Quaker sa politika natabo sang ang gobernador kag ang iya konseho nagdeklarar sing inaway batok sa mga tribo sang Delaware kag Shawnee sang 1756. Bilang balos, ang mga Quaker naghalin sa gobierno, sa amo natapos ang ila rehimen. Gani, pagligad sang mga 75 ka tuig, ang “balaan nga eksperimento” ni Penn sa pagpalakat sang gobierno natapos.

Sang ulihi, nag-ugdaw man ang kakugi sang mga Quaker sa relihion samtang naghamungaya sila sa materyal. Ang Quaker nga si Samuel Fothergill nagsiling: “Bangod ang ila mga huyog kag mga interes nahugod na sa sini nga kalibutan, indi matudluan [sang Quaker nga mga pumuluyo] ang ila mga anak sang mga prinsipio nga nalipatan na nila mismo.” Sang ulihi, madamo ang nagsipak sa mga Quaker.

Si Penn kag ang iya mga sumulunod mahimo nga may maayo gid nga handum kag umalagi nga nagmadinalag-on; apang, wala nila mahangpan ukon wala nila masunod ang panudlo ni Jesus nga sia kag ang iya mga disipulo “indi bahin sang kalibutan.” (Juan 17:16) Busa, ang bisan ano nga proyekto, bisan daw ano pa kaayo ang katuyuan, nga nagatinguha nga upuron ang relihion kag ang politika sang kalibutan indi pagpakamaayuhon sang Dios ukon sang iya Anak. (Santiago 4:4; 1 Juan 5:19) Gani, indi ini magamadinalag-on.—Salmo 127:1.

[Nota]

[Kahon sa pahina 12]

“ANG AKON GINHARIAN INDI BAHIN SINI NGA KALIBUTAN”

Ngaa ginhambal ni Jesus ining mga pinamulong nga narekord sa Juan 18:36? Mangin maathag ang sabat kon mahangpan naton kon ano gid ang Ginharian sang Dios. Ang Ginharian sang Dios, subong panguna nga tema sang panudlo ni Jesus, amo gid ang bug-os kalibutan nga gobierno nga pagaharian ni Jesucristo. (Isaias 9:6, 7; Lucas 4:43) Sa baylo nga gamiton ang mga gobierno sang tawo, laglagon ini sang Ginharian kag ang Ginharian mangin ang lamang nga gobierno sa duta. (Daniel 2:44; 7:13, 14) Amo ini ang ginsiling ni Jesus sa modelo nga pangamuyo sang nagsiling sia: “Magkari ang imo ginharian. Matuman ang imo kabubut-on sa duta, subong sang sa langit.” (Mateo 6:9, 10) Ang matinumanon nga mga sakop sina nga Ginharian magaagom sing sahi sang kabuhi nga indi gid mahatag sang sinsero nga mga tawo, kaangay ni William Penn—magaagom sila sing himpit nga panglawason kag kabuhi nga walay katapusan sa malinong kag tulad-paraiso nga mga palibot.—Lucas 23:43; Bugna 21:3, 4.

[Retrato sa pahina 10]

Pagtilipon sang mga Quaker sa Philadelphia, katuigan 1800

[Retrato sa pahina 10]

Ang Quaker nga si Mary Dyer gindala sa bilitayan sa Massachusetts Bay Colony

[Retrato sa pahina 11]

Mga Quaker nga naghalin sa Inglaterra, katuigan 1600

[Retrato sa pahina 11]

Si William Penn samtang nagahimo sing kasugtanan upod sa Tumandok nga mga Amerikano, 1682

[Credit Line sang retrato sa pahina 10]

Both pictures: © North Wind Picture Archives

[Credit Lines sang retrato pahina 11]

Boats: © North Wind Picture Archives; treaty: Brown Brothers