Ang Kabuhi sa Death Valley

SANG 1848, may natukiban nga bulawan malapit sa Sacramento, California, E.U.A. Pagkadason nga tuig, mga 80,000 ka tawo ang nagdugok sa sini nga estado sa handum nga magmanggaranon dayon. Sang Disiembre 25, 1849, ang isa ka grupo nga bahin sang guban nga mga 100 ka karo naglakbay pakatundan gikan sa Salt Lake City kag nagkadto sa lugar nga ginatawag karon nga Death Valley. Abi nila, puede sila makapanglaktod sa sining kigas nga nalupyakan nga malapit sa dulunan sang California kag Nevada.

Sa sina nga tion sang tuig, ang nalupyakan mabugnaw, apang ang palibot sini makatalagam. Ang grupo gintunga sa mas magagmay nga mga grupo, kag ang tagsa sini lainlain ang gin-agyan. Ang isa sining magamay nga mga grupo, nga ginatapuan sang mga babayi kag kabataan, indi na makagua sa nalupyakan bangod sang mga kabukiran sa katundan. Bangod kapoy na sila kag diutay na lang ang bilin nga pagkaon, nagkampo sila malapit sa lugar nga ginatawag karon nga Furnace Creek kag dayon nagsaylo sa linaw nga gintawag sang ulihi nga Bennett’s Well. Halin diri, ang duha ka 20-anyos nga pamatan-on nga sanday William Manly kag John Rogers, naglakat agod mangayo sing bulig. Ang iban nagpabilin.

Abi nanday Manly kag Rogers makalab-ot sila sa siudad sang Los Angeles sa sulod lamang sang pila ka adlaw. Wala sila nakahibalo nga 300 kilometros pa ang kalayuon sini pabagatnan-katundan. Pagligad sang halos duha ka semana nga paglakat, nakalab-ot sila sa San Fernando Valley, sa aminhan sang siudad. Didto sila nagkuha sing mga suplay kag gilayon nga nagbalik.

Sang nakabalik sila sa ila kampo pagligad sang 25 ka adlaw, wala sila sing nakita nga tawo. Nagpalupok si Manly sang pusil, kag may naggua nga tawo sa idalom sang karo. Si Manly nagsulat sang ulihi: “Ginbayaw niya ang iya kamot kag nagsinggit—‘Ari na sila. Ari na sila!’” Naggulua man ang iban, halos daw indi na makahambal bangod sa kalipay. Bangod kanday Manly kag Rogers, isa lamang ang napatay—nagbiya sia sa ila kampo agod maggua sa nalupyakan sing isahanon. Sang nagalakat na ining magamay nga grupo, isa ka babayi ang ginreport nga nagbalikid kag nagsiling, ‘Paalam, Death Valley!’ Kag amo ini ang nangin ngalan sini.

Di-kinaandan nga Duta

Ang Death Valley—nga mga 225 kilometros kalaba kag mga 8 tubtob 24 kilometros kalapad—amo ang pinakakigas, pinakamanubo, kag pinakamainit nga duog sa Aminhan nga Amerika. Ang pinakamainit nga temperatura sang hangin sa Furnace Creek nga narekord mga 57 degrees Celcius, samtang ang temperatura sang duta nakalab-ot sa makapalaso nga 94 degrees Celcius—6 degrees Celcius na lang, makapabukal na sang tubig kon yara sa katupungan sang dagat! *

Ang promedyo nga kadamuon sang ulan kada tuig 5 sentimetros, kag may mga tuig nga wala gid sing ulan. Ang pinakamanubo nga bahin sang Nakatundan nga Hemisperio—86 metros sa ubos sa katupungan sang dagat—yara sa Death Valley malapit sa maparat nga linaw sa Badwater. Mga 140 kilometros lamang ang distansia sa sini nahamtang ang 4,418 metros kataas nga Mount Whitney—ang pinakamataas nga duog sa Estados Unidos sa gua sang Alaska.

Sang 1850, may diutay nga kadamuon sang bulawan nga natukiban sa Death Valley sa Salt Spring nayon. Ang mga manuglagulad nakakita man sing pilak, saway, kag tingga sa sining duog. Nag-ululhot sa bug-os nga nalupyakan ang mga banwa nga may makawiwili nga mga ngalan, subong sang Bullfrog, Greenwater, Rhyolite, kag Skidoo. Apang sang naubos ang mga ore (mineral nga ginakuhaan sang mga  metal), ining matin-ad anay nga mga banwa nga minahan gin-abandonar. Apang sang 1880, ang borax—isa ka puti kag daw kristal nga elemento nga ginagamit sa paghimo sing habon kag iban pa nga mga produkto—natukiban sa Death Valley, kag nagdul-ong ini sa labing madinalag-on nga dag-on sang pagmina sa maragtas sang Death Valley. Tubtob sang 1888, ang borax ginakarga sa duha ka 5-metros nga karo nga ginaguyod sang 18 ka mula kag 2 ka kabayo kag ginabiyahe ini sing 270 kilometros pakadto sa banwa sang Mojave. Apang wala sing biyahe kon Hunyo tubtob Septiembre; indi masarangan sang tawo kag sapat ang tuman nga init.

Sang 1933, ang Death Valley ginkabig nga duog nga dapat ipreserbar. Ang dulunan sini amat-amat nga nagsangkad tubtob sa 1.3 milyones ektaryas. Sang 1994, ining duog nangin Death Valley National Park—ang pinakadaku nga national park sa kontinente sang Estados Unidos.

Ang Death Valley Dagaya sing Kabuhi

Mahangpan naton kon ang isa maghunahuna nga ang Death Valley isa ka duog nga wala sing kabuhi. Apang, madamo katama nga kasapatan ang nagasayo ukon nagapuyo didto, kag madamo sa ila ang nagagua kon gab-i lamang bangod sa init. Ang pinakadaku nga mamalya amo ang matahom nga desert bighorn sheep, nga nagasulod kon kaisa sa Death Valley halin sa kaiping nga mga kabukiran. Ang iban pa nga mga sapat amo ang badger, kulunatnit, bobcat, coyote, singgalong, kangaroo rat, leon sa bukid, porcupino, kuneho, pantot, ilahas nga asno,  halo, man-ug, kag bao sa desyerto. Ang mga pispis nga makita diri amo ang coot, dapay, tulabong, pitaw, uwak, sandpiper, buwitre, kag ginatos pa ka espesyi.

Sa sining tanan nga tinuga ang pinakamabinatason sa init amo ang mga kangaroo rat. Makabatas sila sa bug-os nila nga kabuhi nga wala inom-inom bisan isa ka tulo nga tubig! “Ang tanan nga tubig nga kinahanglanon nila agod mabuhi sarang makuha sang ila lawas sa mga tayubong kag tambok gikan sa uga nga mga liso nga ginakaon nila,” siling sang isa ka reperensia. Ang batobato sini makapagua sing ihi nga lima ka beses nga mas puro sangsa mapagua sang batobato sang tawo. Ining magamay, nagapangutkot nga mga ilaga makalikaw sa tuman nga init sang adlaw paagi sa pagpanginaon kon gab-i.

Kapin sa isa ka libo ka baridad sang tanom ang nagapamuhi sa Death Valley. Ang mga Shoshone, mga Indian nga nagkabuhi didto sa sulod sang linibo ka tuig, nangita anay sing mga tanom nga nagapamuhi didto agod kaunon kag para gamiton nga materyales sa paghimo sing mga galamiton sa pagluto. Kon kahibalo ka lang mangita, siling nila, madamo ka sing makita nga pagkaon sa Death Valley.

Kon Magpamulak ang Desyerto

Sa pulupanag-on, matahom nga nagapamukadkad ang ilahas nga mga kabulakan sa Death Valley.  Nagpanubo ini gikan sa di-maisip nga liso nga yara lang sa duta nga naghulat—kon kaisa sing dinekada—para sa husto nga kombinasyon sang ulan kag temperatura agod magtubo. “Madamo nga tinuig nga wala kami sing nakita nga bisan isa ka nagapamukadkad nga bulak,” siling sang botanista sang National Park Service nga si Tim Croissant.

Apang sang tigtulugnaw sang 2004/2005, ang Death Valley nakaeksperiensia sing pinakamadamo nga ulan nga narekord—kapin sa tatlo ka pilo sangsa normal. Ang resulta sini amo ang pagpamukadkad sang 50 ka sahi sang ilahas nga bulak, lakip ang larkspur, lilac, orkidya, poppy, primrose, sunflower, kag verbena. Ang kahumot sang Death Valley kaangay sang isa ka balaligyaan sang bulak, siling sang isa ka dumuluaw. Siempre, ang mga bulak ginaamag sang mga buyog kag iban pa nga mga insekto. Amo nga kon magpamukadkad ang Death Valley, ang isa makabati man sing paghinagong sang magagmay nga pakpak sang di-maisip nga mga insekto.

Kon mamat-od ka nga mamasyar sa sining di-kinaandan nga nalupyakan, siguraduha nga nakondisyon sing maayo ang imo salakyan kag madamo ka sing dala nga tubig. Kag kon matabuan nga sa pagkadto mo nagapamukadkad ang ilahas nga mga bulak (nga ginaamag sang mga buyog), mas maayo nga dala mo ang imo kamera. Pagpauli mo, matingala gid ang imo pamilya kag mga abyan sa kadamuon sang kabuhi nga nagadagaya sa Death Valley.

[Nota]

[Blurb sa pahina 15]

Ang pinakakigas, pinakamanubo, kag pinakamainit nga duog sa Aminhan nga Amerika

[Kahon/Mga retrato sa pahina 17]

Isda sa Desyerto!

Apat ka espesyi sang makatilingala nga magamay nga isda nga ginatawag nga desert pupfish ang nagakabuhi sa Death Valley. Kon tigtulugnaw, ining seis sentimetros nga duag-pilak nga isda nagatulog sa mga labnang sa idalom sang mga sapa kag mga linaw didto. Nian, nagamata lamang sila kag nagabuad sa tion sang tigpamulak kon mag-alabaab na ang mga sapa kag mga linaw bangod sa silak sang adlaw. Ang duag sang mga laki nangin masili nga asul kag nangin masupog sa pag-amlig sang ila teritoryo batok sa iban nga mga laki. Apang bangod sang masingkal nga tig-ilinit nagamala ang kalabanan nga linaw, kag tingob nga nagakalamatay ang mga pupfish. Ang mabuhi lamang amo ang makabatas sa tubig nga mangin tuman ka parat kag mahimo mag-init tubtob sa 44 degrees Celcius.

[Credit Lines]

Top fish: © Neil Mishalov--www.mishalov.com; bottom fish: Donald W. Sada, Desert Research Institute

[Mapa sa pahina 14]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Estados Unidos Sang Amerika

California

Death Valley National Park

[Credit Line sang retrato sa pahina 15]

Mules: Courtesy of The Bancroft Library/University of California, Berkeley

[Credit Lines sang retrato sa pahina 16]

Burros: ©Joseph C. Dovala/age fotostock; top panorama: © Neil Mishalov--www.mishalov.com; flowers: Photo by David McNew/Getty Images