Ang Pagpangita sang Hari sa Kaalam

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA ESPANYA

ANG ika-13 nga siglo isa ka tion sang tuman nga pagkadimatinuguton kag kasingki. Magamo gid ang Europa bangod sang makangilil-ad nga Inkisisyon kag makamamatay nga mga Krusada. Apang, bisan sa sining madugo nga dag-on, gintinguhaan sang isa ka hari sang Espanya nga pasanyugon ang kaligdong sa tunga sang iya mga kontemporaryo. Sia amo si Alfonso X, nga nakilal-an man subong si Alfonso nga Maalam.

Ginkilala ining hari subong amo ang nag-umpisa sang kultural nga pagmata nga ginatawag man kon kaisa nga ika-13 nga siglo nga renaissance. Gindala niya sa Espanya ang bag-o nga ihibalo gikan sa malayo nga mga pungsod. Partikular sia nga interesado sa patag sang taliambong, maragtas, layi, kag siensia. May daku ini nga impluwensia sa kultural nga pag-uswag sang Espanya subong man sang bug-os nga Europa. Apang ang labi ka talalupangdon amo nga ang iya pagpanikasog nagdul-ong sa iya pagpasanyog sang Pulong sang Dios, ang Balaan nga Biblia.

Si Alfonso ang nagpahanabo nga maporma ang isa ka akademya diin mahimo magbinuligay ang mataas sing tinun-an nga mga Judiyo, Muslim, kag “mga Cristiano.” Agod mapahapos ang ila trabaho, gintukod kag gingastuhan sang hari ang isa sa pinakauna nga librarya sang Estado sa bug-os nga kalibutan.

Aktibo mismo nga nakigbahin si Alfonso sa pagsulat kag pagtipon sing nanuhaytuhay nga mga sinulatan tuhoy sa mga layi, siensia, kag maragtas. Ginpasanyog niya ang pag-uswag sang literatura kag binalaybay, mga patag diin nagapangibabaw sia, subong sang ginapakita sang iya bantog nga mga cantiga. * Ginsulat ini sa Gallego, (Galician), ang lenguahe nga ginagamit sadto anay para sa mga binalaybay.

Isa ka Eskwelahan sang mga Manugbadbad

Gin-isponsoran ni Alfonso ang Eskwelahan Sang mga Manugbadbad sa Toledo. “Nalakip sa hilikuton sang hari amo ang pagpili sang mga manugbadbad kag mga libro nga badbaron,” paathag sang libro nga La Escuela de Traductores de Toledo (Eskwelahan Sang mga Manugbadbad sa Toledo). “Ginrebisar niya ang mga badbad, ginpalig-on ang intelektuwal nga diskusyon, kag gingastuhan ang paghimo sang bag-o nga mga sinulatan.”

Ang mga iskolar sang Toledo nagsugod paagi sa pagbadbad sing madamo katama nga Arabe nga sinulatan. Nabadbad na sang Muslim nga mga iskolar ang importante gid nga mga sinulatan sang Griego, Indian, Persiano, kag Sirianhon nga mga sibilisasyon sa Arabe. Subong resulta, ining madamo katama nga ihibalo nakabulig sing daku sa nagapadayon nga pag-uswag sang Muslim nga  mga iskolar sa patag sang matematika, astronomiya, maragtas, kag geograpiya. Nian, gingamit naman sang eskwelahan sang Toledo ining madamo katama nga ihibalo. Paano? Paagi sa pagbadbad sang importante nga Arabe nga mga sinulatan sa Latin kag Espanyol.

Nabalitaan tubtob sa iban nga pungsod ang nahimuan sang mga iskolar sang Toledo. Wala magdugay, nagdugok sa Toledo ang edukado nga mga tawo gikan sa mga unibersidad sang naaminhan nga Europa. Ini tanan may importante nga papel sa sientipiko kag literaryo nga pag-uswag sa Katundan. Sa katunayan, ining daku nga proyekto sa pagbadbad nakaapektar gid sa paglambo sang Renaissance.

Bangod sang mga panikasog sang mga manugbadbad sang Toledo, mabasa na sang mga doktor ang mga sinulatan sa medisina nanday Galen, Hippocrates, kag Avicenna, nga ang ila Canon of Medicine nangin sadsaran nga libro sa medisina sang mga unibersidad sa Katundan tubtob sang ika-17 nga siglo. Mabasa na sang mga astronomo ang mga sinulatan ni Ptolemy kag makapanginpulos sila gikan sa mga kalkulasyon ni al-Khwārizmī * sa trigonometriya kag astronomiya.

Luyag ni Alfonso nga ining mga badbad mahangpan sang tanan nga tawo. Bangod sang iya panikasog, ang Espanyol nga lenguahe amo ang gingamit para mapabutyag ang  sientipiko kag literaryo nga mga ideya. Ang proyekto nga ginsugdan ni Alfonso nakabulig sa pagbag-o sang pagtamod sang kadam-an nga ang Latin amo ang lenguahe sang kultura.

Ang Alfonsine Bible

Ang eksperiensia nga natigayon sang mga iskolar sang Toledo sa pagbadbad sining madamo katama nga materyal nakabulig gid sang nagmando si Alfonso nga ibadbad ang mga bahin sang Biblia sa Espanyol. Suno sa Espanyol nga istoryador nga si Juan de Mariana, gingastuhan sang hari ang pagbadbad sang Biblia sa tuyo nga paagi sa sini mapaputli kag mapasangkad ang bokabularyo sang Espanyol nga lenguahe. Walay duhaduha nga ining una nga badbad sang Biblia nakabulig gid sa pag-uswag sang Espanyol nga lenguahe.

Ginkabig sang hari ang Biblia subong mapuslanon para sa pagtudlo sa katawhan. Nagsulat sia sa introduksion sang Crónica de España: “Kon binagbinagon naton ang mga benepisyo sang Sagrado nga Kasulatan, makita naton nga yara ini sa mga instruksion nga ginahatag sini sa aton tuhoy sa pagtuga sang kalibutan, sa pagluntad sang mga patriarka, . . . sa saad nga pag-abot sang aton Ginuong Jesucristo, kag sa iya pag-antos, pagkabanhaw, kag pagkayab.”

Gindumalahan man niya ang paghanda sang dalayawon apang mabudlay katama nga literaryo nga proyekto nga gintawag General Estoria. Nagalakip ini sing Espanyol nga badbad sang mga bahin sang Hebreong Kasulatan. (Isa ka badbad sang mga bahin sang Griegong Kasulatan ang gindugang sang ulihi.) Ining dalayawon nga proyekto nga nakilal-an subong Alfonsine Bible (Biblia Alfonsina), amo ang pinakamadamo kon ipaanggid sa mga sahi sini nga ginbalhag sang Edad Media. Madamo nga beses ini nga ginkopya kag ang pila ka bahin sini ginbadbad sa Portuges kag Catalan.

Ang Resulta sang mga Panikasog ni Alfonso

Ang edad-media nga mga manuskrito sang panahon ni Alfonso naghupot nga buhi sang ihibalo sa Kasulatan sa dag-on sang espirituwal nga kadulom. Bangod sa sining mga badbad, napukaw ang interes sa pagtigayon sing Biblia sa tumandok nga lenguahe. Sang masunod nga duha ka siglo, ginbalhag ang iban pa nga badbad sang Biblia sa Espanyol.

Ang pag-imbento sang imprintahan kag ang mapisan nga pagpangabudlay sang mga manugbadbad sang Biblia sang ika-16 nga siglo sa Espanya kag sa iban pa nga pungsod sa Europa amo ang nagpadayon sang proyekto nga ginsugdan ni Alfonso kag sang iya mga kontemporaryo. Sa katapusan, ang mga tawo sa bug-os nga Europa makatigayon na sing kopya sang Biblia sa ila lenguahe. Bisan pa ang paggahom ni Alfonso X may inaway man kag pagrebelde, ang iya panikasog nga magtipon kag magpalapnag sing ihibalo nakabulig agod madamo ang makatigayon sang kaalam gikan sa Dios.

[Mga nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 14]

ANG UNA NGA ESPANYOL NGA MGA BADBAD SANG BIBLIA

Ang mga proyekto ni Alfonso X indi amo ang pinakauna nga naglakip sang mga bahin sang Kasulatan nga ginbadbad sa Espanyol. Mga pila ka tuig antes sini, direkta nga ginbadbad ni Hermannus Alemannus, isa sa mga manugbadbad sa eskwelahan sang Toledo, ang Salmo gikan sa Hebreo pakadto sa Espanyol. Kag sang temprano nga bahin sang ika-13 nga siglo, ginbadbad man ang Biblia medieval romanceada Prealfonsina (Pre-Alphonsine Medieval Romance Bible). (Tan-awa ang larawan sa wala.) Ining sinulatan ginakabig subong ang pinakadaan nga kompleto nga Espanyol nga Biblia. Walay duhaduha nga nakabulig ini sa pagbadbad sang Biblia nga ginsakdag ni Alfonso X pila ka tuig sang ulihi.

Ang iskolar nga si Thomas Montgomery nagsiling tuhoy sa sining Pre-Alphonsine Bible: “Ang manugbadbad sining Biblia nakahimo sing dalayawon nga binuhatan may kaangtanan sa pagkasibu subong man sa kaathag sang lenguahe. Ginsunod gid sini nga bersion ang Vulgate nga wala naggamit sing tuman kadamo nga Latin nga ekspresyon ukon termino. Ang lenguahe sini simple kag maathag agod mahangpan sang mga tawo nga di-masyado pamilyar sa Latin.”

[Credit Line]

Bible: Patrimonio Nacional. Real Biblioteca de El Escorial

[Retrato sa pahina 12, 13]

Ang estatwa ni Alfonso X sa entrada sang Spanish National Library sa Madrid

[Mga retrato sa pahina 13]

Ang hari upod ang mga manugbadbad gikan sa Toledo (sa ibabaw); ang iya mga kaligrapo (sa tunga); ang Ebanghelyo ni Lucas sa “Biblia Alfonsina” (sa idalom)

[Credit Line sang retrato sa pahina 13]

All photos except statue of Alfonso X: Oronoz