Belize Barrier Reef—Isa ka Bug-os Kalibutan nga Palanublion nga Duog

I-PLAY

Belize Barrier Reef—Isa ka Bug-os Kalibutan nga Palanublion nga Duog

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA MEXICO

“Ang pagkaguba ukon pagkadula sang bisan ano nga palanublion sa kultura ukon kinaugali isa ka makahalalit nga pagguba sa palanublion sang tanan nga mga pungsod sang kalibutan. . . . Obligasyon sang internasyonal nga komunidad nga amligan ang mga palanublion sa kultura kag kinaugali nga may tumalagsahon nga importansia sa bug-os nga kalibutan.” —Gikan sa World Heritage Convention sang UNESCO.

BILANG pag-ugyon sa pinamulong sa ibabaw, ang Belize Barrier-Reef Reserve System ginlakip subong isa ka World Heritage nga duog sang 1996. Busa ginhatagan ini sing importansia kasubong sang Machu Picchu sa Peru, Grand Canyon sa Estados Unidos, kag iban pa nga mga katingalahan sa bug-os nga kalibutan. Ngaa ini nga duog “may tumalagsahon nga importansia sa bug-os nga kalibutan”?

Isa ka Palanublion nga Takus Amligan

Ang Belize Barrier Reef amo ang ikaduha sa pinakamadamo sing buhi nga mga korales sa kalibutan, sunod sa Great Barrier Reef sang Australia, kag amo ang pinakamalaba sa Nakatundan nga Hemisperio. Nagalaba ini sing 300 kilometros sa Yucatán Peninsula, kag nagalakip sa daku nga bahin sang baybayon sang pungsod sang Belize sa Sentral nga Amerika. Wala labot sa kapagangan (reef) mismo—isa gid ka sunodsunod nga mga kapagangan—ang reserve nagalakip sang mga 450 ka cay, ukon magagmay nga mga pulo, kag tatlo ka coral atoll, korte-singsing nga mga kapagangan nga nagapalibot sa matahom nga mga linaw. Ang pito ka katubigan sa sini nga reserve, nga may kabug-usan nga 960 kilometros kuadrados, protektado gid sa idalom sang World Heritage Convention.

Talalupangdon gid ang importansia sang pag-amlig sa mga coral reef kay makita diri ang 25 porsiento sang mga tanom kag mga sapat sa dagat sa bug-os nga duta. Sa pagkamatuod, ang kadamuon sang mga tanom kag mga sapat sa coral reef ikaduha lamang sa maulanon nga mga kagulangan sa tropiko. Walay sapayan sini, nagapaandam ang mga sientipiko nga 70 porsiento sang tanan nga korales sa planeta ang magakalamatay sa sulod sang masunod nga 20 tubtob 40 ka tuig kon indi pag-untatan sang tawo ang madamo nga sahi sang paghigko sa dagat, di-kontrolado nga turismo, kag nagapamierde nga mga buhat, subong sang pagpangisda nga nagagamit sing cyanide.

Kapituan ka espesyi sang matig-a nga mga korales, 36 ka espesyi sang mahumok nga mga korales, kag 500 ka espesyi sang mga isda ang nakita sa Belize Barrier-Reef Reserve System. Puluy-an ini sang yara sa katalagman nga mga sapat sa dagat, subong sang mga pawikan nga loggerhead, green, kag hawksbill, subong man sang manatee kag American nga buaya. Tuhoy sa makatilingala nga pagkananuhaytuhay sang kabuhi sa dagat sa sini nga duog, ang manugpanalawsaw sang mga coral reef nga si Julianne Robinson nagkomento: “Ang Belize Barrier Reef System nagahatag sing madamong pinasahi nga mga kahigayunan sa mga manugpanalawsaw kag sa mga bisita. . . . Isa ini sang pila na lang ka lugar nga nabilin diin makita mo ang pinakamatahom kag wala pa matandog nga kinaugali, apang yari ini sa katalagman.”

Ayhan ang labing daku nga katalagman sa kapagangan sang Belize amo ang coral bleaching, diin ang madamo sing duag nga mga korales nangin masanaaw nga puti. (Tan-awa ang kahon sa pahina 26.) Ang National Geographic News nagreport nga dungan sa Bagyo Mitch, isa ka masangkad nga pagputi ang natabo sang 1997 kag 1998 nga nagresulta sa 48 porsiento nga pagdiutay sang madamo nga buhi nga korales. Ano ang kabangdanan sini? Bisan ginahimo pa gihapon ang pagpanalawsaw, ang sientipiko nga nagatuon sang mga kapagangan nga si Melanie McField nagsiling: “Ini nga pagputi sang mga korales daw naangot sa pag-init sang temperatura sang dagat. . . . Ang ultraviolet light amo man ang kabangdanan sang pagputi, kag ang kombinasyon sining duha ginatunaan sang pinakamalain nga reaksion sang pagputi.” Apang, makalilipay nga ang kapagangan sa Belize daw amat-amat nga nakabawi. *

Paraiso sa Idalom sang Tubig

Ang matin-aw nga tubig sang kapagangan sang Belize, nga nagapromedyo sing 26 degrees Celsius, nagapahalipay sa mga manugsalom kag sa mga nagaisnorkel. Kasiaman ka porsiento sang kapagangan ang wala pa malagulad. Mga pila ka gatos ka metro ang kalayuon sini gikan sa San Pedro sa Ambergris Cay kag mahapos ini kadtuan. Anom ka kilometro bagatnan-sidlangan sang San Pedro amo ang Hol Chan Marine Reserve, 8 kilometros kuadrados sang manabaw nga parke sa idalom sang tubig nga may alagyan pakadto sa kapagangan.

Ang isa sa tuman katahom nga duog sa duta para saluman amo ang Blue Hole, isa ka protektado nga World Heritage nga duog sa reserve system, nga nahamtang mga 100 kilometros halin sa kadak-an sang Belize sa Lighthouse Reef. Ginpabantog ini sang Pranses nga oceanographer nga si Jacques-Yves Cousteau sang nag-ekspedisyon sia sang 1970 sakay sa Calypso, isa ka barko para sa pagpanalawsaw. Nahamtang sa duag-asul nga dagat, ang Blue Hole isa ka madukot nga asul nga limestone cenote, ukon sinkhole, nga may buhi nga mga korales sa higad. May diametro ini nga mga 300 metros kag may kadalumon nga kapin sa 120 metros. Sang wala pa magtaas ang nibel sang dagat, ining geolohiko nga katingalahan isa anay ka walay tubig nga kueba sa idalom sang tubig, ang atop sini narumpag sang ulihi. Ang mga dingding pulupil-ason kag may kadalumon nga mga 35 metros, nga sa sini nga bahin ang dalagku nga mga stalactite makita sa mga kilid. Tuman katahom ang talan-awon sa idalom sang tubig, kag tubtob sa 60 metros kalayo ang makita. Halos mga bagis lamang ang makita diri. Dapat tandaan sang mga scuba diver nga isa ini ka decompression nga pagsalom kag indi dapat tilawan sang mga kulang sing eksperiensia. Apang, ang matin-aw nga tubig malapit sa mga korales matahom gid para sa pag-isnorkel.

Malapit diri amo ang isa pa sang pito ka World Heritage nga duog, ang Half Moon Cay, isa ka matahom nga pulo nga santuaryo para sa talagsahon nga red-footed booby (isa ka sahi sang pispis). Nakita man diri ang mga 98 pa ka espesyi sang mga pispis. Ang pagsalom sa Half Moon Cay Wall, nga ginakulapan sang matahom nga mahumok nga mga korales kag may kadalumon nga 1,000 metros, tuman ka makakulunyag.

Subong sang nakita naton gikan sa sining malip-ot nga pagduaw sa Belize Barrier Reef, may rason gid agod amligan ini nga bahandi para sa kalipayan sang masunod nga mga kaliwatan. Isa gid ka “makahalalit nga pagguba sa palanublion sang tanan nga mga pungsod sang kalibutan” kon madula ini.

[Nota]

^ par. 9 Ayhan diutay lang ang mahimo sa sini nga duog tuhoy sa pag-init sang bug-os nga kalibutan nga nagaresulta sa pag-init sang temperatura sang dagat, apang ang pagdugang sini nga kapagangan sa listahan sang World Heritage nagpalig-on sa mga taga-Belize nga mangin mas aktibo sa pag-amlig sa duog.

[Kahon/Mga retrato sa pahina 26]

Pagputi sang mga Korales

Ang kapagangan isa ka buhi nga dingding nga ginhimo sang mga grupo sang nagakaon sing karne nga mga sapat nga ginatawag coral polyp, nga may matig-a nga nagua nga anib nga calcium carbonate, ukon apog. Ang buhi nga mga korales nagakabuhi sa patay nga mga tul-an sang nauna nga mga kaliwatan. Ang magamay kaayo nga mga lumot (zooxanthella) nagakabuhi sa mga tisyu sang mga korales sa kapagangan sa simbiotiko nga kaangtanan, nagapagua sang oksiheno kag sustansia, nga ginagamit sang mga polyp, kag nagasalupsop sang carbon dioxide nga ginabuga sang mga polyp. Bangod sensitibo sa mga pagbag-o sing temperatura sa tubig, ginatabog sang mga polyp ang mga lumot kon mag-init ang temperatura, nga amo ang ginabangdan sang pagkadula sang chlorophyll pigment nga nagaresulta sa pagputi sini. Sa sining mahuyang nga kahimtangan, ang mga korales madali magmasakit kag mapatay. Apang, ang mga coral reef indi madali mapatay kag sarang mapasag-uli kon maamligan.

[Credit Line]

[Mapa sa pahina 23]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Mexico

BELIZE

Caribbean Sea

Pacific Ocean

[Retrato sa pahina 23]

Ang 300 kilometros nga kapagangan sang Belize kon tan-awon sa satelayt

[Retrato sa pahina 24]

Rendezvous Cay

[Credit Line]

©kevinschafer.com

[Retrato sa pahina 24]

Hawksbill nga pawikan

[Retrato sa pahina 24, 25]

Ang Blue Hole sa Lighthouse Reef, nga resulta sang pagkarumpag sang apog nga kueba sa idalom sang tubig

[Credit Line]

[Retrato sa pahina 25]

Ang Belize Barrier Reef ginapuy-an sang 500 ka espesyi sang mga isda

[Credit Line]

[Credit Lines sang retrato sa pahina 23]

[Credit Line sang retrato sa pahina 24]

MAGMATA!