Kilalaha ang Abyan sang mga Hardinero—ang Baobao

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BRITANYA

BISAN pa ang bagangan wala naluyagan sang tanan, madamo ang nanamian sa baobao. Nawili sa sini ang mga kabataan, kag ginaabiabi gid ini sang mga hardinero kag mga mangunguma. Ngaa madamo ang nanamian sa sini?

Kon Ngaa Madamo ang Nanamian sa Baobao

Ang kalabanan nga espesyi sining mapuslanon nga magamay nga bagangan mahuyugon magkaon sing mga aphid (makita sa wala), ang mahumok sing lawas nga insekto nga nagahalit sa mga pananom. Ang iban nga hamtong nga baobao makaubos sing linibo ka aphid sa bug-os nila nga kabuhi—pati ang mga ulod sang baobao maasab man manginaon. Dugang pa, ining bagangan nagakaon sing madamo nga peste, kag nanamitan man ini magkaon sing mga tagiptip nga nagahalit sa mga tanom. Indi katingalahan kon ngaa palangga gid sang mga hardinero kag mga mangunguma ang baobao!

Sang talipuspusan sang dekada 1800, ang mga insekto nga cottony-cushion scale di-hungod nga napasulod sa California, E.U.A. gikan sa Australia. Madasig katama ang pagdamo sining insekto amo nga halos napapas sini ang tanan nga katamnan sang sitrus kag halos naputo ang nagauswag nga industriya sini. Bangod nahibaluan sang isa ka entomologo nga sa pungsod nga ginhalinan sini, ining insekto wala man nagahalit sa mga alanyon, nagkadto sia sa Australia agod pangitaon ang kinaugali nga kaaway sini. Natukiban niya nga ini gali amo ang vedalia, isa ka baobao. Mga 500 ka baobao ang gindala sa California, kag sa sulod sang isa ka tuig, halos naubos ang cottony-cushion scale nga mga insekto. Naluwas ang katamnan sang sitrus.

Ang Kabuhi sang Baobao sa Sulod sang Isa ka Tuig

Ang lawas sining matahom kag magamay nga bagangan manipulon kag matapan sa idalom. Bisan pa maasab, ang kalabanan nga espesyi sang baobao kulangkulang lang sa 12 milimetros ang kalabaon. Ang manipis sini nga pakpak nga ginagamit sa paglupad ginaamligan sang matig-a, mahining nga tabon nga ginatawag elytra kag nagahatag ini sa bagangan sing maduagon nga desinyo. Nagabukas ang elytra kon maglupad ining insekto. Bisan pa ang mga baobao masami ginalaragway subong pula nga may pintokpintok nga itom, sa pagkamatuod ang mga 5,000 ka espesyi sini may nanuhaytuhay nga duag kag kombinasyon sang mga pintokpintok. Ang iban duag-kahil ukon dalag nga may itom nga pintokpintok. Ang iban naman itom nga may pula nga pintokpintok. Ang pila wala sing pintokpintok. Apang ang iban naman checkered ukon gurayguray.

Madamo nga espesyi sini ang mabuhi tubtob isa ka tuig. Sa tion sang tigtulugnaw, ang mga hamtong nagatulog sa isa ka mamala, nalipdan nga lokasyon. Nagamata sila kon mag-init na ang tiempo kag nagalupad sa pagpangita sing mga tanom nga madamo sing aphid. Pagkatapos magkastahanay, nagaitlog ang bayi sing madamo nga magagmay nga dalag nga itlog (makita sa tuo) sa idalom sang dahon nga madamo sing aphid. Ang kada itlog sini nga magboto nangin ulod nga may anom ka tiil, nga ang hitsura daw magamay nga mabangis nga buaya (makita sa wala) sa baylo nga baobao. Bangod puro kaon lang sing aphid ang ginahimo sang ulod, madasig ini magdaku tubtob nga indi na ini makaigo sa iya panit, kag pagkatapos  sing pila ka pag-ilis-ilis sing panit, nagatapik ini sa isa ka tanom kag nagapatubas sing panit nga pupa. Sa sulod sang pupa, ang ulod nagapadayon sa pagtubo tubtob maggua ang hamtong nga baobao. Sa umpisa, mahumok ini kag malapsi kag nagapabilin sa tanom tubtob magtig-a ang lawas sini. Sa sulod sang isa ka adlaw, nagagua ang pinasahi nga mga desinyo sini.

Nahibaluan sang mga kaaway sang maduagon nga baobao nga dapat sila maglikaw sa iya. Kon mabutang sa katalagman, nagapapiswit ang baobao sing dalag, mabaho kag kalain sing sabor nga likido gikan sa iya mga lutalutahan. Indi gid malipatan sang mga nagasalakay sa sini, subong sang pispis ukon damang, ang ila una nga engkwentro, kag isa ka paandam sa ila ang masili nga duag sang insekto.

Isa ka Problema nga Baobao

Isa ka espesyi sang baobao nga gingamit anay subong pangontra sa peste ang nangin peste mismo. Ang harlequin nga baobao, nga ginatawag man nga madamo sing duag nga bayi nga bagangan sang Asia, nagakabuhi sing malipayon upod sa iban pa nga espesyi sa tumandok sini nga puluy-an sa aminhan-nasidlangan nga Asia. Bangod palakaon gid ini sing aphid kag sing iban pa nga mga peste sa tanom, gindala ini sining karon lang sa Aminhan nga Amerika kag Europa. Sing makapasubo, nagakapatay ang tumandok nga mga baobao bangod ginakaon sang harlequin nga baobao ang tanan nila nga pagkaon. Wala labot sina, kon maubos na ang kinaandan nga pagkaon sini—kag wala sing kinaugali nga kaaway nga magakontrol sa sini—ginakaon sining gutom nga baobao pati ang tumandok nga mga baobao kag ang iban pa mapuslanon nga mga insekto. Nabalaka ang mga entomologo sa palaabuton bangod nakita nila nga nagakapapas ang pila ka espesyi sang baobao. Madamo ang naakig sa harlequin bangod ginapangaon man sini ang luto nga mga prutas nga duluguson na kag bangod sa pagpaamulya sini sa mga balay antes sang tigtulugnaw agod magpainit-init.

May pila ka espesyi sang baobao nga nagakaon sing hamili nga mga alanyon sa baylo sang mga peste nga insekto. Apang, sing makalilipay, mas madamo nga baobao ang nagabulig sa mga hardinero.

Abiabiha ang Baobao

Paano mo maganyat ang mga baobao sa imo hardin? Ang tumandok nga nagapamulak nga mga tanom puede gamiton nga pangganyat bangod sa polen kag nektar sini. Ang isa ka diutay nga hilamon sa isa ka manabaw nga palanggana nga may tubig ginaamag man sang mga baobao. Kon posible, likawi ang paggamit sing pestisidio. Ang pila ka laya nga dahon sa mga tanom ukon sa duta isa ka maayo nga duog para tulugan sang baobao sa tion sang tigtulugnaw. Indi pagpamus-a ang mga insekto ukon mga itlog nga makita mo sa imo hardin. Basi mapatay mo ang masunod nga kaliwatan sang mga baobao.

Dumduma nga bisan diutay lamang sining matahom kag magamay nga insekto ang yara sa imo hardin, malimitahan na ang pagdamo sang mga peste bisan indi ka na maggamit sing pestisidio. Kon atipanon mo ang mga baobao, balusan ka gid nila sing maayo. Isa sila ka halimbawa sang kaalam sang aton Manunuga, subong sang ginpatalupangod sang salmista sang nagsiling sia: “Kadamo sang imo mga binuhatan, O Jehova! Sa kaalam ginhimo mo ini tanan. Ang duta puno sang imo mga binuhatan.”—Salmo 104:24.

[Credit Lines sang retrato sa pahina 16]

Top: © Waldhäusl/Schauhuber/Naturfoto-Online; left two: Scott Bauer/Agricultural Research Service, USDA; middle: Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org; eggs: Bradley Higbee, Paramount Farming, www.insectimages.org

[Credit Lines sang retrato sa pahina 17]

Left: Jerry A. Payne, USDA Agricultural Research Service, www.insectimages.org; 2nd from left: Whitney Cranshaw, Colorado State University, www.insectimages.org; 3rd from left: Louis Tedders, USDA Agricultural Research Service, www.insectimages.org; 4th from left: Russ Ottens, The University of Georgia, www.insectimages.org; ladybirds on a leaf: Scott Bauer/Agricultural Research Service, USDA