Svalbard​—Duog sang Mabugnaw nga mga Baybayon

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA NORWAY

GINAPUTOS kami sang madamol nga panganod kag wala sing makita. Hinali lang nakagua sa panganod ang amon eroplano kag makita sa idalom ang puti nga talan-awon sang Arctic. Matahom gid ang talan-awon! Natahuman kami sa paglantaw sang mga glacier, medyo malus-aw nga asul nga mga fjord, kag sang natabunan sang niebe nga mga bukid. Ang wayang nga may niebe kag yelo tuman kalapad. Amo ini ang Svalbard, isa ka arkipelago malapit sa North Pole, nga nahamtang sa tungatunga sang 74 kag 81 degrees sa naaminhan nga latitude, kag maduaw kami diri!

Ang ngalan nga Svalbard, nga nagakahulugan “Mabugnaw nga Baybayon,” una nga nasulat sa kasaysayan sang Iceland sang 1194. Apang nabutang lamang ang Svalbard sa mapa sang 1596, 400 ka tuig sang ulihi. Sa sina nga tuig naglayag pa naaminhan ang isa ka grupo sang Olandes nga mga manuglagulad nga ginpangunahan ni Willem Barents sang nakita sang nagabantay sa sakayan ang wala makilala nga duog sa gintaipan, isa ka nagaidas kag mataliwis nga mga bukid. Ining mga manuglagulad nakalab-ot sa naaminhan-nakatundan nga bahin sang Svalbard, nga gintawag ni Barents nga “Spitsbergen,” nga nagakahulugan: Mataliwis nga mga Bukid.” Amo ini ang ngalan karon sang labing daku nga isla sa arkipelago. Ang pagkatukib ni Barents amo ang gintunaan sang isa ka dag-on sang masako nga hilikuton sa Svalbard, nga nagalakip sang pagpanakop sang balyena, seal, pagpangsiod, kag paglagulad kag sang ulihi pagmina sang karbon, pagpanalawsaw sa siensia, kag turismo. Pagligad sang tion, nakigbahin ang pila ka pungsod sa sining hilikuton, apang sugod sang 1925, ang arkipelago nangin sakop na sang Norway.

Duog sang Permafrost kag ang Aurora Borealis

Nagpaubos ang amon eroplano sa Ice Fjord kag naghugpa sa Svalbard Airport. Nag-arkila kami sing salakyan kag nagkadto sa Longyearbyen, nga ginhingadlan sunod sa manggaranon nga minero nga Amerikano, si John M. Longyear, nga nagtukod diri sang una nga minahan sang karbon sang 1906. Ang Longyearbyen amo ang pinakadaku nga komunidad sa Svalbard, nga may populasyon nga mga 2,000. Huo, bisan sa sining tuman kalapad  nga duog nga halos wala mahalitan ang palibot, nasapwan namon ang moderno nga banwa nga may kinaandan nga mga butang subong sang supermarket, post office, banko, publiko nga librarya, mga eskwelahan, mga kindergarten, mga hotel, mga kapehan kag mga restawran, ospital, kag lokal nga pamantalaan. Ang Longyearbyen amo ang pinakapunta nga komunidad sa kalibutan nga amo sini ang kadakuon, nga kapin sa 78 degrees sa aminhan.

Nagdayon kami sa isa ka balay para sa mga bisita nga ginapuy-an anay sang mga minero sang karbon. Nagatamwa ini sa Longyearbyen, kag makita man ang matahom nga bukid nga Hiorthfjellet. Oktubre sadto, kag ang mga bukid ginatabunan sang niebe. Ang nalupyakan wala gihapon sing niebe, apang may yelo ang duta. Duog ini sang permafrost. Ang ibabaw lamang sang duta ang nagahumok sing makadali kon tig-ilinit. Apang indi tanto katugnaw ang klima diri kon ipaanggid sa iban nga duog sa amo man nga latitude bangod sang maayo nga hangin kag sang sulog sang dagat. Makita namon sa amon ginadayunan ang silak sang adlaw sa mga bukid, samtang ang nalupyakan medyo asul ang duag. Sa palibot sang Longyearbyen ang adlaw wala nagabutlak kon Oktubre 26 hasta Pebrero 16. Apang ang aurora borealis, ukon ang naaminhan nga kapawa, masami nga nagapasanag sang tigtulugnaw. Sa pihak nga bahin, nagasilak ang adlaw sa Svalbard kon tungang gab-i sa mga binulan sang tigpamulak kag tingadlaw, kag sa Longyearbyen nagakatabo ini kon Abril 20 tubtob Agosto 23.

Mga Tanom kag mga Sapat

Ang temperatura minus 8 degrees Celsius kag mabaskog ang hangin; apang wala sing gal-om. Handa na kami sa paglagaw. Gintaklad namon upod sa amon giya ang Sarkofagen Mountain kag nagdulhog kami sa glacier sang Longyearbyen. Samtang nagataklad kami sa may yelo nga mga pukatod, ginsugiran niya kami nga madamo ang matahom nga mga bulak nga nagatubo didto kon tigpamulak kag tig-ilinit. Ang matuod, makapakibot nga madabong ang mga gamhon sa Svalbard, kag mga 170 ka espesyi sini ang nagapamulak. Ang duha ka kinaandan nga bulak amo ang puti ukon dalag nga Svalbard poppy kag ang mahumot nga ubiubihon nga saxifrage.

Sa ibabaw sang bukid nakita namon ang pila ka agi sang ptarmigan sa Svalbard, ang lamang nga pispis nga nagapuyo diri. Ang iban pa nga pispis, subong sang mga Brünnich’s guillemot, little auk, nagkalainlain nga mga gull, kag ang mga purple  sandpiper nagaalagi lang. Ang talalupangdon gid amo ang arctic tern. Madamo sini ang nagasaylo pakadto sa pihak nga punta sang kalibutan, ang Antarctica.

Nalabayan man namon ang mga agi sang sora sa Arctic. Ining mantas nga sapat nagakaon sing patay nga mga sapat, apang nagakaon man ini sing mga boto kag mga itlog sang pispis. Ang sora lakip sa duha ka sapat nga tumandok sa Svalbard nga nagapuyo lamang sa duta. Ang isa pa amo ang mabuot nga reindeer. Pila ka beses nga napalapitan namon ini samtang yara kami sa Svalbard. Kalmado ini nga nagatulok sa amon kag makapalapit pa kami agod magkuha sing retrato antes ini malagyo. Putot ini nga reindeer nga may madamol nga bulbol. Tama ini katambok karon kay tigragas na—ang iya dugang nga tambok amo ang iya reserba nga pagkaon, kay kinahanglanon ini kon tigtulugnaw.

Ang polar bear, nga amo ang hari sang Arctic, ginakabig sang madamo nga mamalya sa dagat, kay pirme ini sa yelo sa dagat nga nagapangdakop sang mga seal. Apang puede ka makasugata sing nagaisahanon nga polar bear nga nagalagaw bisan diin sa Svalbard. Nagalaum ang amon giya nga wala kami sing may masumalang. Ang polar bear mahimo nga mangin mabangis gid, gani nagdala ang amon giya sing riple para sa proteksion. Sugod sang 1973 ang pagpangayam sang mga polar bear gindumilian, kag ang bisan ano nga pagpatay sini ginaimbestigahan. Bisan pa madamo na ang polar bear sa Svalbard, ginakabalak-an gid ang palaabuton sining halangdon nga sapat. Kon tan-awon ang Arctic daw maputi, preska, kag walay dagta, apang ang makahililo nga mga pollutant subong sang PCB naghalit sa palibot. Ining mga pollutant nagtipon sa mga polar bear, bangod sila ang manunukob, kag daw nagpugong ini sa ila nga magbata.

Nalab-ot namon ang putukputukan sang Sarkofagen Mountain kag makahalawhaw nga tan-awon ang pila ka puti nga bukid sa malayo. Sa bagatnan-katundan amo ang daku, manipulon nga bukid nga Nordenskiöldfjellet, nga ginasilakan sang adlaw. Malayo sa ubos namon amo ang Longyearbyen; kag sa ibabaw namon, amo ang malus-aw  nga asul nga kalangitan sang Arctic. Pamatyag namon yara gid kami sa putukputukan sang kalibutan. Pagkatapos makapamahaw sing pila ka kihad sang tinapay kag isa ka tasa sang “toddy”—kinaandan nga ilimnon sang mga manugtaklad sa bukid nga human sa duga sang magagmay nga pasas, kalamay, kag mainit nga tubig—nagdulhog kami dayon sa glacier sang Longyearbyen.

Ang Pagmina sang Karbon kag ang mga Sapat nga Yara sa Katalagman

Makawiwili man nga eksperiensia ang pagduaw sa daan nga minahan sang karbon. Ang amon maskulado nga giya, isa ka beterano nga manugmina sang karbon, nagpakita sa amon sang Minahan 3, nga sa gua lamang sang Longyearbyen. Gin-updan namon sia sa idalom sang bukid samtang nagasuksok kami sang overall kag hard hat nga may suga. Ginsugiran kami nga ang pagmina sang karbon amo ang nagapanguna nga palangabuhian sa Svalbard sugod pa sang temprano sang katuigan 1900. Mabudlay gid ang kahimtangan sang mga minero sa sulod sang mga tinuig. Masami sila nga nagakamang sa malawig nga mga buho, sa nagapabalabag nga mga anib sang karbon nga sa pila ka duog nagataas lamang sing kapin sa 70 ka sentimetros. Nakahigayon kami nga tilawan ini kag wala namon naluyagan ang trabaho nila. Mabudlay ang ila hilikuton, puno sing yab-ok sang karbon kag bato ang hangin, makatilingil ang palibot, kag pirme delikado sa mga palupok kag pagkarumpag sang buho. Sa karon moderno na ang mga pamaagi. Importante gihapon nga bahin sang ekonomiya sang Svalbard ang pagmina sang karbon, apang sang nagligad nga mga dekada, amat-amat nga ginbuslan ini sang turismo.

Masami nga wala ginatalupangod sang mga tawo nga mahapos lang mahalitan ang ilahas nga mga sapat sa Arctic. Kon kaisa ang pagpanakop sang mga balyena, walrus, reindeer, polar bear, kag sang iban pa nga mga sapat wala sing limite nga ang pila ka espesyi sa Svalbard yara na sa katalagman nga mapapas. Apang, ang mga kasuguan sa pag-amlig nakabulig nga mapasag-uli ang pila ka espesyi sang kasapatan nga yara sa katalagman.

Maayo nga Duog Para sa Geologo

Ang Svalbard ginalaragway nga “maayo nga duog para sa mga geologo.” Bangod malaka lang ang mga tanom, ang duog kaangay sa libro sang mga geologo nga puno sing retrato. Natalupangdan namon ang geolohiko nga mga porma sang kabukiran, nga may madamol nga inanib sang mga bato kag daw dalagku nga mga keyk nga nagasampawanay. May mga bato sa tanan nga hut-ong sang tion sang duta. Ang pila ginahuman sang balas kag daga; ang iban naghalin sa buhi nga mga organismo. Sa sulod sang mga tinuig madamo sang nagakapatay nga mga tanom kag mga sapat ang natabunan sang daga kag napreserbar subong mga fossil. Ang matuod, ang mga fossil masapwan sa bato gikan sa tanan nga hut-ong sang tion.

Sa museo sang Svalbard, gintun-an namon ang pila ka fossil sang mga tanom kag mga sapat nga nagakabuhi sa mainit nga palibot, nagapakita nga ang klima sang arkipelago mas mainit anay sangsa karon. Sa pila ka duog sa Svalbard, ang mga anib sang karbon nagadamol sing tubtob sa 5 ka metros! Sa mga anib sang karbon, nakita ang fossil sang mga kahoy. Ang fossil sang mga agi sang nagakaon sing tanom nga dinosaur isa pa ka pamatuod nga sang una maayo ang klima kag madamo sing gamhon.

Paano mapaathag ining daku nga pagbag-o sang klima? Ginpamangkot namon ang geologo nga si Torfinn Kjaernet, tiglawas sang Directorate of Mining sa Longyearbyen. Ginsugiran niya kami nga madamo nga geologo ang nagasiling nga ang panguna nga rason amo ang pag-idog sang kontinente. Ang mga geologo nagasiling nga ang Svalbard nahamtang sa tectonic plate nga madugay na nga nagaidog pa naaminhan, ayhan gikan sa malayo nga bagatnan malapit sa ekwador. Suno sa moderno nga pagpanilag sang satelayt, padayon gihapon nga nagaidog ang Svalbard pakadto sa naaminhan-sidlangan sing pila ka sentimetro kada tuig.

Sang magbiya ang amon eroplano sa Svalbard, madamo gid kami sing dapat hunahunaon sa amon pagduaw. Ang malapad nga talan-awon sang Arctic, ang nakasaho nga mga sapat, kag ang nagkalainlain nga mga tanom nagpahunahuna sa amon tuhoy sa pagkananuhaytuhay sang mga tinuga, sang pagkadiimportante sang tawo, kag kon paano maamligan sang mga tawo ang duta. Samtang nagabiyahe pa bagatnan, nasiplatan namon ang duog sang matugnaw nga mga baybayon, diin ang pila ka may niebe nga putukputukan sang bukid nagaulhot sa panganod kag nagapabanaag sing malus-aw, medyo rosa nga duag samtang ginasilakan sang adlaw sa hapon.

[Mapa sa pahina 24]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

North Pole

GREENLAND

SVALBARD

Longyearbyen

75°N

ICELAND

NORWAY

60°N

RUSSIA

[Retrato sa pahina 25]

Ang komunidad sang Longyearbyen

[Retrato sa pahina 25]

Madamo sang nagapamulak nga mga tanom, subong sang duag ubi nga saxifrage, ang nagatubo sa tuman katugnaw nga klima sang Arctic

[Credit Line]

Knut Erik Weman

[Mga retrato sa pahina 26]

Ang Svalbard ptarmigan, kag ang Svalbard reindeer

[Credit Line]

Knut Erik Weman