Pagbulig sa mga Pamatan-on nga Maatubang ang Hangkat

ANG kalibutan, ang mga estilo sang pagkabuhi sini, kag ang mga uso sini pirme nagabag-obag-o. Ilabi na bangod sa moderno nga teknolohiya, ang mga pagbag-o mas nangin athagon karon. Ang mga butang nga popular sadto, karaan na karon, kag ang popular karon, mangin karaan na buas. Ining madasig nga mga pagbag-o may daku nga epekto sa mga pamatan-on.

Daku nga Pagbag-o sa Katilingban

Sining karon lang nga tinuig, ginpahanabo sang teknolohiya ang isa ka pagbag-o nga may daku nga epekto sa mga pamatan-on. Halimbawa, sa madamo nga kadutaan ang cell phone kag ang kompyuter nangin importante nga kagamitan sang mga pamatan-on agod makakomunikar sa isa kag isa. Ang mga site sa Internet nagbukas sing madamo kag bag-o nga posibilidad. “Mahimo nga wala ikaw sing mga abyan sa matuodtuod nga kabuhi kag nian sing hinali may ginatos na ikaw ka abyan sa Internet,” siling sang 19-anyos nga babayi sa Australia.

Diutay lang ang indi mag-ugyon nga may madamo nga kapuslanan ang cell phone kag Internet. Apang, madamo ang nagiyan sa sini nga mga kagamitan. Ang isa ka Propesor sang unibersidad nga si Donald Roberts nagsiling nga ang pila ka estudyante “indi makapaligad sing pila ka minutos sa ulot sang ila alas dies kag alas onse nga klase nga wala sing may ginaistorya sa ila cell phone.” Sia nagsiling: “Sa banta ko nasaw-ahan sila nga wala sing may ginaistorya—subong bala nga daw nagasiling sila nga ‘Indi ko maagwanta ang kalinong.’”

Ginbaton sang pila ka pamatan-on nga nagiyan sila. “Nagiyan na gid ako sa pagpadala sing mga text message kag sa akon cell phone, bangod paagi sini padayon ako nga makakomunikar sa akon mga abyan,” siling sang 16-anyos nga si Stephanie. “Pag-abot ko sa balay, naga-Internet dayon ako . . . kon kaisa tubtob mag-alas tres sang aga.” Ang balayran ni Stephanie sa cell phone kada bulan mga $100 tubtob $500. “Sa karon,” siling niya, “nakautang ako sa akon ginikanan sing kapin sa $2,000 magluwas pa sa akon bulanan nga balayran. Apang naanad na gid ako nga may cell phone sa tanan nga tion amo nga ginabudlayan ako kon wala ini.”

Indi lang sa pinansial ang problema. Samtang nagatuon tuhoy sa pagkabuhi sang pamilya, nasapwan sang antropologo nga si Elinor Ochs nga pag-abot sang amay halin sa trabaho, ang iya asawa kag kabataan tuman gid kasako sa ila ginahimo amo nga duha sa tatlo ka beses nga indi gani sila makatamyawanay! Padayon lamang sila nga nagakuti sang ila cell phone. “Nakita man namon nga ginabudlayan gid ang mga ginikanan nga makigbahin  sa hilig sang bata,” siling ni Ochs. Nagsiling pa sia nga napanilagan sa sini nga pagtuon nga ang mga ginikanan literal nga nagapalayo kag nagabiya sa mga bata nga nawili gid sa ila ginahimo.

Pag-Internet—Indi Makahalalit?

Madamo nga ginikanan kag mga edukador ang nabalaka tuhoy sa kadamuon sang tion nga ginahinguyang sang mga pamatan-on sa pagpakigkomunikar sa ginatawag nga mga online social network. Mga site ini sa Internet nga nagatugot sa mga miembro nga maghimo sing Web page kag butangan ini sing mga retrato, mga video, kag diary, nga ginatawag blog.

Ang isa ka pangganyat sini nga site amo nga nagapaposible ini sa mga miembro nga magkomunikar sa mga abyan. Ang isa pa amo nga ang pagbutang sing Web page nagatugot sa pamatan-on nga mapabutyag ang iya identidad, nga “mapabutyag ang iya opinyon.” Indi katingalahan nga naluyagan nila ini, kay ang pagkatin-edyer amo ang tion nga makilala sang isa ang iya kaugalingon kag mapabutyag ang iya balatyagon sa paagi nga nagatandog kag nagapahulag sa iban.

Apang, ang isa ka problema nga nagautwas amo nga ang pila nagahimo sing Web-site persona nga nagapakita sang personalidad nga luyag nila sa baylo nga kon sin-o sila. “May isa ka tin-edyer sa eskwelahan nga nagsiling nga 21 anyos na sia kag nagaistar sa Las Vegas,” siling sang 15-anyos nga lalaki. Ining duha ka pamatan-on nagapuyo sa duog nga mga 1,600 kilometros gikan sa Las Vegas.

Ini nga panglimbong kinaandan. “Mahimo mo ang bisan ano sa Internet,” tu-ad sang 18-anyos nga babayi nga taga-Australia. “Puede ka mangin tuhay nga tawo bangod wala sing may nakakilala sa imo. May kompiansa ka. Makaimbento ka sang mga butang agod nga daw mangin mas interesante ka. Makabutang ka sing mga retrato mo nga nagasuksok sang mga butang ukon nagahimo sang mga butang nga indi mo masuksok ukon mahimo sa matuodtuod nga kabuhi. Masulat mo ang mga tinaga nga indi mo gid pag-ihambal sing personal. Nagabatyag ka nga hilway sa paghimo sing bisan ano bangod indi ka kilala. Wala sing may nakahibalo kon sin-o gid ikaw.”

Subong sang bisan ano nga porma sang komunikasyon, ang online social network may kapuslanan apang mahimo man ini gamiton sa di-maayo. Subong isa ka ginikanan, nahibaluan mo bala ang ginahimo sang imo kabataan sa Internet? Ginapat-od mo bala nga ginagamit sing maalamon sang imo kabataan ang ila tion? * (Efeso 5:15, 16) Dugang pa, ang sayop nga paggamit sang Internet mahimo magbutang sa isa ka pamatan-on sa serioso nga mga katalagman. Ano ang pila sini?

Ang Malain nga Bahin sang Cyberspace

Bangod wala nagakilalahay sa Internet, mahimo nga mabiktima  ang mga bata sang mga manug-abuso sa sekso. Ang mga pamatan-on mahimo nga di-hungod nga masiod kon ihatag nila ang personal nga impormasyon sa Internet ukon magsugot nga makigkita sa tawo nga ila nasugilanon sa Internet. Ang pila nagapangatarungan nga “mas daku ang katalagman sang kabataan nga pintasan ukon abusuhan sa ila balay ukon sa halampangan,” siling sang libro nga Parenting 911. “Apang ginakabig sang kalabanan nga ginikanan nga mas makatalagam kon ang manug-abuso sa sekso makasulod sa ila balay paagi sa screen sang kompyuter kag halitan ang pagkainosente sang ila kabataan.”

May iban pa nga paagi nga ang komunikasyon sa Internet ginahingalitan. Ang pila ka pamatan-on nakigbahin sa “cyberbullying”—walay untat nga pagsunlog, pagsimusimo, paggamo, ukon pagpamahog. May mga Web site nga ginbutang lamang agod pakahuy-an ang isa, samtang ang e-mail, mga chat room, kag ang kaanggid sini nangin paagi agod ipalapnag ang pasipala. Ang direktor sang isa ka grupo sang kasiguruhan sa Internet nagapati nga mga 80 porsiento sang kabataan nga nagapangidaron sing 10 tubtob 14 anyos ang direkta ukon indi direkta nga apektado sang cyberbullying.

Matuod, ang pagpangdaugdaug indi bag-o nga butang. Apang karon ang huringhuring, kutsokutso, kag pasipala nagalapnag sa mas malayo kag mas madasig pa. Masami man nga tuman na gid ini kalaw-ay. Sa pila ka kaso, ang mga cell phone nga may kamera ginagamit agod magkuha sing bastos kag makahuluya nga mga retrato kag mga video, ayhan sa locker room ukon sa shower sang eskwelahan. Nian, ini nga mga retrato ginabutang sa Internet kag ginapadala kay bisan sin-o lang nga maluyag sini.

Nagadugang nga Kabalaka sang Publiko

Ini nga mga butang ang nagtiklod sa Department of Law and Public Safety sa New Jersey, E.U.A., nga magpadala sing sulat sa mga ginikanan kag mga manug-atipan, nga nagapalig-on sa ila nga “buligan kami sa paglubad sa nagautwas nga kahangawa tuhoy sa di-nagakaigo nga paggamit sing Internet sang mga kabataan, sa sulod kag sa gua sang eskwelahan.” Ginpabutyag sa sulat ang kahangawa ilabi na sa pagbutang sa Internet sing personal nga impormasyon kag mga retrato. Ang mga site nga nagabuyagyag sining mga detalye masami nga nagaganyat sa walay prinsipio nga mga pamatan-on kag mga adulto. “Subong isa ka ginikanan,” siling sang sulat, “dapat mo hibaluon nga ang kabalaka sa sining mga isyu matuod gid, kag may importante ka nga papel agod maamligan ang imo kabataan paagi sa paghibalo sing dugang pa tuhoy sini kag makigbahin sa paggamit sang imo kabataan sang Internet.”

Apang, makapakibot nga diutay lang ang nahibaluan sang pila ka ginikanan tuhoy sa ginahimo sang ila kabataan sa Internet. Ang isa ka iloy nga nagamonitor gid sing maayo sa ginahimo sang iya 16-anyos nga bata nga babayi sa Internet nagsiling: “Pat-od gid nga makibot kag mahuya ang mga ginikanan kon mahibaluan nila ang ginabutang kag ginahinun-anunan sang ila kabataan.” Suno sa eksperto sa kasiguruhan sa Internet, ginabutang sang pila ka pamatan-on ang mga retrato nga tuman ka makasululay.

Makahalalit nga mga Epekto

Ining tanan bala nga kahangawa isa lamang ka di-pagsalig sang mabinalak-on gid nga mga adulto nga nalipat na kon ano ang pagkatin-edyer? Tuhay ang ginapakita sang estadistika. Binagbinaga: Sa pila ka duog, halos un tersia sang mga lalaki kag  mga babayi nga nagapangidaron sing 15 tubtob 17 anyos ang nakapakigsekso na. Kapin sa katunga sang mga tin-edyer nga nagapangidaron sing 13 tubtob 19 anyos ang nagasiling nga nakahimo na sila sing oral nga pagpakigsekso.

Nakaamot bala ang teknolohiya sa sining talalupangdon nga estadistika? Pat-od gid. “Ang cellphone kag Internet, nga nagatanyag sa mga tin-edyer sing pagkapribado, naghatag pa gid sang kahigayunan nga mag-hook up,” siling sang report sa New York Times Magazine. * Sa pagkamatuod, ang likom nga pagpakigkita sa tuhay nga sekso nagakinahanglan lamang sing pila ka pindot sa mouse sang kompyuter. Sa isa ka surbe, mga apat sa lima ka babayi ang nagbaton nga indi sila mahinalungon nga amo dapat ang himuon kon naga-Internet.

Ang pila nga nagapangita sa Internet sing mapasugot nga mag-date ukon mag-hook up upod sa ila nakakita sing sobra pa sangsa ginapaabot nila. ‘Nakita naton ang pagdugang sang seksuwal nga pagsalakay,’ siling ni Jennifer Welch sang Novato Police Department sa California. Sia nagsiling nga madamo sang biktima ang nagpakig-angot anay sa manug-abuso gali sa sekso sa Internet kag dayon nagsugtanay sila nga makitaay.

Mag-andam sa “Kaalam sang Kalibutan”!

Ang mga kolumna sa mga pamantalaan kag mga magasin nga nagalaygay sa mga tin-edyer nangin matinuguton kon tuhoy sa mga pamatan-on kag sekso. Bisan pa nga nagaugyon sa indi paghulid antes sang kasal ukon sa moral nga pagkaputli, ang ila panguna nga tulumuron amo ang pagpalig-on sing “luwas” nga pagpakigsekso sa baylo nga indi makigsekso. ‘Indi naton sila mapunggan,’ daw amo ang ila pangatarungan, ‘gani tudluan na lang naton sila nga mangin responsable.’

Sa isa ka artikulo nga ginbutang sa isa ka respetado nga Web site para sa mga tin-edyer, ang isyu kon bala makigsekso ukon indi ginpasimple sa tatlo ka butang: (1) ang risgo nga magbusong, (2) ang risgo nga matapikan sing makalalaton nga balatian sa sekso, kag (3) ang importansia sang pagdesisyon kon bala ang duha ka partido handa sa emosyon agod maeksperiensiahan ini. “Sa gihapon, ikaw ang magadesisyon,” siling sang site. Pahapyaw lamang ang pagsambit nga hinun-anunan ini upod sa ginikanan. Kag wala gani ginsambit kon bala ina nga pagpakigsekso husto ukon sayop.

Kon ikaw isa ka ginikanan, pat-od gid nga luyag mo ang mas maayo sangsa indi masaligan kag binuang nga “kaalam sang kalibutan” nga maggiya sa imo kabataan. (1 Corinto 1:20) Paano mo sila mabuligan nga maatubang ang ila pagkatin-edyer kag malikawan ang mga katalagman nga ginbinagbinag sa sini nga artikulo? Ang sabat indi subong ka simple sa pagsira sang kompyuter ukon pagkuha sang cell phone. Ang hapaw nga mga solusyon talagsa lang nagalab-ot sa tagipusuon. (Hulubaton 4:23) Binagbinaga man nga ang imo kabataan basi nagagamit sang mga kagamitan subong sang cell phone kag Internet agod matigayon nila ang pila ka kinahanglanon nga subong isa ka ginikanan mahatag mo sing mas maayo pa. Ano ang pila sining mga kinahanglanon?

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 4]

“Pag-abot ko sa balay, naga-Internet dayon ako . . . kon kaisa tubtob mag-alas tres sang aga.”

[Blurb sa pahina 5]

“Mahimo mo ang bisan ano sa Internet. Puede ka mangin tuhay nga tawo bangod wala gid sing may nakakilala sa imo”

[Blurb sa pahina 7]

“Pat-od gid nga makibot kag mahuya ang mga ginikanan kon mahibaluan nila ang ginabutang kag ginahinun-anunan sang ila kabataan”

[Kahon/Retrato sa pahina 6]

Pag-Internet​—Panugiron sang Isa ka Babayi

“Ginsugdan ko nga gamiton ang Web page sa amon eskwelahan, agod makapakig-angot ako sa akon masigkaestudyante kag mga manunudlo. Sang primero isa lang ini ka oras kada semana. Sang ulihi adlaw-adlaw na ako naga-Internet. Nagiyan gid ako sa sini amo nga kon indi gani ako maka-Internet, amo ini ang akon ginapensar. Indi ako makakonsentrar. Nagakaulihi ako sa akon mga ulubrahon sa eskwelahan, wala ako nagapamati sa Cristianong mga miting, kag bisan ang matuod ko nga mga abyan wala ko na ginasapak. Sang ulihi natalupangdan sang akon mga ginikanan ang nagakatabo sa akon gani ginlimitehan nila ang akon pag-Internet. Mabudlay ini para sa akon. Naugot gid ako. Apang karon, malipayon na ako nga ila ginlimitehan ang akon pag-Internet, kag nakapasibu na ako. Indi ko na gid luyag nga magiyan pa liwat!”—Bianca.