Ngaa Tuman Kadamo ang Imol sa Isa ka Manggaranon nga Kalibutan?

“ANG mga imol kaupod ninyo pirme,” siling ni Jesucristo sang unang siglo C.E. (Mateo 26:11) Kutob sang panahon ni Jesus tubtob karon, pirme madamo ang mga imol. Apang ngaa tuman kadamo ang imol sa isa ka kalibutan nga madamo gid sing manggad?

Nagasiling ang iban nga nangin imol ang mga tawo bangod sang indi nila husto nga mga desisyon. Ayhan matuod ini sa pila ka hitabo. Ang mga nagapatuyang sa alkohol, droga, kag sugal madasig nga magaimol. Apang indi tanan sa ila ang nag-imol bangod sang indi nila husto nga mga desisyon.

Madamo ang nadulaan sing trabaho bangod sang mga pagbag-o sa industriya. Madamo nga mga nagatrabaho ang halos naubusan sing sinuptan bangod sang madasig nga pagmahal sang pagpabulong. Kag tuhoy sa madamo gid nga mga imol sa imol nga mga pungsod, ang kalabanan sa ila wala mag-imol bangod sang indi nila husto nga mga desisyon. Masami nga indi nila ini kontrolado, subong sang ginapakita sang masunod.

Isa ka Leksion Gikan sa Nagligad

Sang maaga nga bahin sang katuigan 1930, ang kalibutan namroblema sing  daku sa pinansial, kag gintawag ini sang ulihi nga Great Depression. Sa isa ka pungsod minilyon ang nadulaan sing trabaho kag madamo nga pamilya ang nadulaan sing puluy-an. Apang samtang madamo ang ginagutom, gin-ula naman sang mga mangunguma sa kanal ang madamo nga gatas kag ginpilit sang mga opisyales sang gobierno ang mga mangunguma nga patyon ang minilyon ka sapat sa uma.

Ngaa? Suno sa sistema sa ekonomiya, ang mga patubas sa uma kag iban pa nga mga produkto dapat ibaligya agod makaganar. Kinahanglan gid sang mga imol ang gatas, karne, kag uyas. Apang kon ini indi maganansiahan, ginakabig ini nga walay pulos kag ginahaboy.

Nagkinagubot sa madamo nga siudad bangod wala sing makaon ang mga tawo. Nanghold-ap ang iban bangod wala sila sing inugbakal sing pagkaon para sa ila pamilya. Ang iban naman nagutman. Natabo ini anay sa Estados Unidos. Sang maaga nga bahin sang Great Depression, wala mahatag sang mabakod nga sistema sa pinansial sa sina nga pungsod ang mga kinahanglanon sang mga may pinakamanubo nga kita. Sa baylo nga unahon ang pag-aman sing pagkaon, puluy-an, kag trabaho sa tanan nga pumuluyo, gin-una pa sang sistema sa ekonomiya ang pagganar.

Ang mga Kahimtangan Karon

Nakabangon liwat ang ekonomiya sang kalibutan gikan sa Great Depression, kag madamo nga tawo karon ang daw labi pa gid nga nagmanggaranon. Apang, walay sapayan sang daku nga manggad, ang mga imol masami nga diutay lamang ang oportunidad agod mag-arang-arang sing pangabuhi. Ang report tuhoy sa gutom kag kaimulon sa imol nga mga pungsod kinaandan na lang amo nga natak-an na ang iban sa pagbasa sini. Apang, kon ang mga refugee nagaantos sing gutom bangod sang inaway, kon ang suplay nga pagkaon nagakadunot bangod sang maniobra sa politika, kag kon ang presyo sang mga baligya indi masarangan sang mga imol, nasaksihan naton ang mga resulta sang isa ka sistema nga indi makasarang  sa pag-atipan sa imol nga mga pumuluyo sini. Ginapatumbayaan sang sistema sa ekonomiya sang kalibutan ang minilyon ka imol.

Ang matuod, wala sing sistema sa ekonomiya nga gintukod sang tawo ang nakaaman sing materyal nga mga kinahanglanon sang tanan nga katawhan. Sang nagligad nga mga 30 ka siglo, ang isa ka maukod nga tagpanilag sang kabuhi naghinakop: “Ako mismo nagbalik agod makita ko ang tanan nga buhat sang pagpigos nga ginahimo sa idalom sang adlaw, kag, yari karon! ang mga luha sang mga ginapigos, apang wala sila sing manuglugpay; kag sa bahin sang ila mga manugpigos may gahom, amo nga wala sila sing manuglugpay.” (Manugwali 4:1) Walay sapayan sang daku nga manggad karon, ang di-makatarunganon nga mga buhat sang sistema sa ekonomiya madamo gihapon.

Diutay lang ang oportunidad sang minilyon karon nga makatibawas sa sobra nga kaimulon. Apang, natun-an sang madamo nga tawo nga mabuhi walay sapayan sang mga problema sa ekonomiya. Nagahulat man sila sa isa ka mas maayo nga kahimtangan sa kabuhi sa palaabuton.

[Kahon sa pahina 5]

Ang Paghimakas Agod Mabuhi

Sa iya libro nga The Working Poor—Invisible in America, ginahatagan kita sing ideya sang awtor kag dyurnalista nga si David K. Shipler sang kahimtangan sang iban sa Estados Unidos nga nagakabuhi sa bibi sang kaimulon: “Ang isa ka gubaon nga apartment mahimo magpalala sa hapo sang isa ka bata, nga tunaan sang emerhensia nga pagpaospital sa iya, nga nagaresulta sa indi mabayaran nga balayran sa ospital, nga nagaguba sang rekord sa pagpangutang, nga madasig nga nagapasaka sa interes sang utang sa salakyan, nga tunaan sang pagbakal sing karag-karag nga segunda-mano nga salakyan, nga posible bangdan sang pag-abot sang iloy sa trabaho nga ulihi, nga nagapugong sa iya promosyon kag pagtaas sang iya sueldo, amo nga indi gihapon sia makahalin sa gubaon nga apartment.” Daw pirme lang may problema ang mag-iloy, bisan pa nagakabuhi sila sa pinakamanggaranon nga pungsod sa kalibutan.

[Kahon sa pahina 6]

Bastante Na Bala ang Maayo nga mga Tinutuyo?

Sang Nobiembre 1993, sa sulod sang isa ka tinukod sang gobierno sa Washington, D.C., isa ka grupo sang mga opisyales ang naghinambalanay agod lubaron ang isa ka mabug-at nga problema. May yara sila ginatos ka milyon nga dolyar kag luyag nila buligan ang mga wala sing balay sa Estados Unidos. Samtang nagahambalanay sila, may mga pulis, mga bombero, kag mga emergency medical worker nga nagtinipon sa isa ka pulunduhan sang bus sa tabok-dalan. Ginakuha sang ambulansia ang bangkay sang isa ka babayi nga wala sing balay. Napatay sia sa atubangan sang U.S. Department of Housing and Urban Development (HUD), ang ahensia sang gobierno nga nagabulig sa mga tawo nga wala sing balay.

Sang ulihi, gin-interbyu sang isa ka reporter sang The New York Times ang isa ka empleyado sa HUD, nga nagkomento tuhoy sa madamo nga emergency personnel kag salakyan nga nag-inabot diin nasalapuan ang bangkay: “Makapasubo nga makita kon daw ano kadamo nga bulig ang matigayon sang isa kon sia patay na—nga ang bisan diutay sini wala niya matigayon sang buhi pa sia.”

[Retrato sa pahina 4, 5]

Isa ka migrante nga iloy upod sa iya tatlo ka anak sadtong Great Depression sang katuigan 1930

[Credit Line]

Dorothea Lange, FSA Collection, Library of Congress

 [Retrato sa pahina 6, 7]

Sa isa ka gamay nga pabrika kaangay sini, ang kinaandan nga sueldo $14 sa isa ka bulan, kag ang mga obrero mahimo mapilitan sa pag-obra sing 70 ka oras sa isa ka semana

[Credit Line]

© Fernando Moleres/Panos Pictures