Pangilalaha ang mga Tawo sa East Timor

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

ANG East Timor, ukon Timor-Leste, isa ka magamay nga pungsod sa nasidlangan nga katunga nga bahin sang isla sang Timor. Ang Malay nga tinaga para sa “Timor” kag ang Portuges nga tinaga nga Leste lunsay nagakahulugan sing “sidlangan.” Ginatawag naman ini sa Ingles nga East Timor. Nagakaigo ini nga ngalan, kay ang isla nahamtang sa nasidlangan nga bahin sang Indonesian nga arkipelago.

Ang East Timor nagalapad sing mga 14,800 kilometros kuadrados, kag dakudaku ini gawa sa estado sang Connecticut, E.U.A., ukon wala pa sa katunga sang Netherlands. Bisan pa magamay, ang kinaugali nga palibot sini kombinasyon sang Asia kag Australia. Madamo ini sing tropiko nga mga kagulangan kag subong man sing mga kahoy nga eucalyptus kag kigang nga kahilamnan. Ang ilahas nga mga sapat salakot man nga espesyi gikan sa Australia kag Asia. Halimbawa, ang mga kangaroo kag mga pispis sang Australia kag ang mga amu kag mga buaya sang Asia mag-ulupod nga nagakabuhi. Apang, kamusta ang mga taga-East Timor? Luyag mo bala sila makilala?

Mga Handumanan sang Nagligad nga Panag-on sang Kolonya

Ang Portuges nga mga nabigador mahimo nga una nga nag-abot sa East Timor sang mga 1514. Sadto, ang higad sang mga bakulod madamo sing kahoy nga sandalwood. Ini nga kahoy maayo nga negosyo, kag amo ini ang rason nga nagtukod ang mga Portuges sing isa ka duog para sa patikang. Nangin interesado man sa lugar ang Iglesia Katolika Romana kag luyag sini magpadala sing mga misyonero agod kumbertihon ang mga tumandok. Bangod sining duha ka rason, ginhimo nga kolonya sang mga Portuges ang isla sang 1556.

Apang, ang East Timor nagpabilin nga isa ka nabaw-ing kag ginpatumbayaan nga kolonya. Sang naagaw sang mga Olandes ang nakatundan nga katunga nga bahin sang isla sang 1656, nag-isol ang mga Portuges sa nasidlangan nga bahin sang pulo. Sang ulihi, pagkatapos mangin kolonya sa kapin sa 400 ka tuig, ginbiyaan ini sing bug-os sang mga Portuges sang 1975.

Sadto man nga tuig, nag-inaway sibil sa East Timor. Sa masunod nga 24 ka tuig, mga 200,000 ka taga-East Timor—mga un tersia sang populasyon—ang napatay sa inaway. Madasig nga naglapnag ang kasingki sa bug-os nga pungsod sang 1999, kag nahapay ang tubtob sa 85 porsiento sang mga kabalayan kag kalabanan nga mga imprastraktura. Ginatos ka libo nga tawo ang nagpalagyo pakadto sa kabukiran. Sang ulihi nagpasilabot ang Nasyones Unidas agod pauntaton ang paghapay kag agod pabakuron ang pungsod.

Sugod sadto, ang mga taga-Timor nagtinguha nga mapasag-uli ang ila naguba nga kabuhi. Sang Mayo 2002, ang East Timor, ukon ang Democratic Republic of Timor-Leste, opisyal nga ginkilala subong isa ka bag-o nga pungsod.

Ginsang-an sang mga Kultura

Bangod sang patikang, pagsaylo sang mga Asiano kag mga Australasiano, kag pagkolonya sang Europa sa sulod sang mga siglo, ang East Timor may yara makawiwili kag nanuhaytuhay nga mga kultura kag hambal. Bisan pa nga Portuges gihapon ang ginagamit nga hambal sa negosyo kag sa gobierno, ang 80 porsiento sang populasyon nagagamit sing opisyal nga lingua franca ukon hambal nga ginatawag Tetum (ukon Tetun) nga nagagamit sing madamo nga Portuges nga mga tinaga. Ang sarisari nga etniko nga grupo sa bug-os nga pungsod nagagamit sing mga 22 ka iban pa nga mga hambal.

Ang tradisyunal nga mga hari padayon nga may importante nga katungdanan sa mga uma. Sila ang nagadumala sa mga seremonya, sa pagpanagtag sing mga duta, kag sa iban pa nga tradisyunal nga mga butang, samtang ang gobierno ginadumalahan sang isa ka ginboto nga pangulo.

Ang ila relihion amo ang ila namat-an nga animismo  nga ginlaktan sang Katolisismo nga gintudlo sa ila. Ang pagsimba sa katigulangan, pagpangaswang, kag espiritismo makita sa tanan nga bahin sang kabuhi. Ang mga palasimba kinaandan na nga nagakonsulta sa lokal nga matando’ok ukon arbularyo, agod pakton ang palaabuton, bulngon ang balatian, ukon tabugon ang malaut nga mga espiritu.

Mga Tawo nga Mausisaon kag Maabiabihon

Ang mga taga-East Timor masinadyahon, mausisaon, kag maabiabihon. “Luyag gid namon magtuon, makighambal, kag makig-upod sa iban, bisan sa mga estranghero,” siling ni Presidente Kay Rala Xanana Gusmão.

Ang mga bisita nga ginaagda nga manihapon upod sa isa ka taga-Timor nga pamilya mahimo nga makigsalo sa lalaki nga ulo sang pamilya. Serbehan sila sing pagkaon sang iya asawa kag mga kabataan kag ulihi na sila nagapanihapon. Nagakaigo nga magkuha lamang anay sing diutay nga pagkaon. Nian mahatagan sing komendasyon sang bisita ang nagluto paagi sa pagpangayo sing dugang pa.

Ang kinaandan nga pagkaon sang mga taga-Timor nagalakip sang kan-on, mais, ukon balinghoy, upod sang mga utanon. Ang espesyal nga putahe sang mga taga-Timor amo ang saboko, ang manamit nga pagsakot sa sardinas, sarsa nga sambag, kag mga pangpalalim, ang tanan ginputos sa dahon sang saging. Apang, ang karne isa gihapon ka mahal katama nga pagkaon.

Magahod Bangod sang Madamo nga Kabataan

Ang East Timor indi lamang isa ka bag-o nga pungsod kundi isa man ka pungsod sang mga kabataan. Halos katunga sang populasyon mga kabataan, kag madamo nga pamilya ang may 10 tubtob 12 ka kabataan sa puluy-an.

Samtang nagalakat pakadto sa eskwelahan, ang mga kabataan masami nga nagauyatay sing kamot—mga lalaki sa mga lalaki kag mga babayi sa mga babayi—nga nagaharakhak kag nagakanta. Indi lamang akademiko nga ihibalo ang ginatudlo sa eskwelahan kundi ang paghanas man para sa nagakaigo nga pagkabuhi kag maayo nga pamatasan.

Ang isa ka taga-Timor nga bata wala gid nagahampang sing isahanon ukon sing mahipos—ang bug-os nga kasilingan ulupod nga nagasinadya! Ang isa ka paborito nga hampang amo ang dudu karreta. Ruweda sang bisikleta ang ila ginahimo nga hampanganan. Samtang nagadalagan kag nagahinarakhak, ginapaligid sang mga kabataan ang ruweda sa dalan, nga ginagiyahan kag ginatulod ini paagi sa isa ka lipak samtang ginalagas nila ini.

Apang, indi lamang puro hampang ang ginahimo sang mga kabataan sa Timor. Halimbawa, mahimo sila suguon sa paggaling sing mais. Malipayon sila samtang nagaobra. Daw wala sila sing hinalung-ong nga natawo sila sa isa sa napulo ka pinakaimol nga pungsod sa kalibutan.

Kagamo sa Pungsod

Bangod sang sobra nga kaimulon, wala sing kalig-unan ang mga taga-Timor. Kuarenta porsiento sang populasyon ang nagakabuhi sa kantidad nga kubos sa $1.50 [U.S.] kada adlaw—ang pinakamanubo nga kantidad nga kinahanglanon para makabakal sing pagkaon kag sing mga kinahanglanon sang panimalay. Mapigaw ang mga imprastraktura. Ang isa ka report sang gobierno nagsiling: “Sa bug-os  nga pungsod, tatlo sa apat ka tawo ang nagapangabuhi nga wala sing koryente, tatlo sa lima ka tawo ang wala sing nagakaigo nga sanitasyon kag katunga sang mga tawo ang wala sing matinlo nga tubig nga mainom.”

Bangod sini nga mga kahimtangan, ang mga balatian madamo man. Ang malnutrisyon, malaria, anos, kag iban pa nga balatian amo ang kabangdanan kon ngaa ang kinaandan nga kalawigon sang kabuhi 50 anyos lamang. Mga 1 sa 10 ka bata ang nagakapatay antes magsingko anyos. Sang 2004, wala pa sa 50 ka doktor ang nagabulig sa isa ka pungsod nga may halos 800,000 nga populasyon.

Madamong dumuluong nga mga gobierno ang nagapakigkooperar sa Nasyones Unidas sa pagbulig sa mga taga-Timor nga mapasag-uli ang ila naguba nga pungsod. Posible man nga mag-arang-arang ang ekonomiya bangod sang bugana nga mga deposito sang langis kag gas sa Timor Sea. Apang, ang pinakadaku nga manggad sang East Timor amo ang mainantuson kag mapainubuson nga mga pumuluyo sini. Siling sang isa ka taga-Timor nga babayi sa Magmata!: “Ayhan imol kami, apang indi kami makaluluoy!”

“Maayong Balita Tuhoy sa Butang nga Maayo Pa”

Sining ulihi nga tinuig ang mga Saksi ni Jehova nagabantala sing “maayong balita tuhoy sa butang nga maayo pa” sa mga taga-East Timor. (Isaias 52:7; Roma 10:14, 15) Sang 2005 ang solo nga kongregasyon sang mga Saksi sa pungsod naghinguyang sing halos 30,000 ka oras sa pagbantala sa iban sing makalilipay nga  saad sang Biblia tuhoy sa nagapakari nga paraiso sa duta.—Salmo 37:10, 11; 2 Pedro 3:13.

Ang pagtuon sa mga kamatuoran sang Biblia naghilway sa pila ka pumuluyo gikan sa mapintas nga pagkaulipon sa espiritismo. Halimbawa, si Jacob, isa ka padre-de-pamilya nga may lima ka kabataan, nadalahig gid sa tradisyunal nga espiritistiko nga mga buhat. Pirme sia nagahalad sing sapat sa mga espiritu sang mga patay. Daku nga kuarta ang ginagasto niya para sa sini sa baylo nga sa mga kinahanglanon sang iya pamilya. Ang halad nga manok nagabili sing halos isa ka adlaw nga sueldo, samtang ang tumalagsahon nga halad nga kanding ukon baboy nagabili sing sinemana nga sueldo.

Sang ulihi, ang asawa ni Jacob, nga si Fransiska, nagtuon sa Biblia upod sa mga Saksi ni Jehova. Nian ginpakita niya kay Jacob ang mga teksto sa kasulatan nga nagapamatuod nga ang mga patay wala sing hinalung-ong kag indi makahalit sa mga buhi. (Manugwali 9:5, 10; Ezequiel 18:4) Bangod ginbaton nila ang ginasiling sang Biblia, namat-od sila nga mag-untat na sa paghalad sa mga espiritu. Naakig ang ila mga himata amo nga ginsikway sila kag ginsingganan nga timalusan kag patyon sila sa dili madugay sang mga espiritu. Apang, nagpanindugan sanday Jacob kag Fransiska, nga nagasiling: “Amligan kami ni Jehova.”

Sa amo man nga tion, si Jacob nagtuon sa Biblia kag nagtambong sa Cristianong mga miting upod sa iya pamilya. Nagresulta ini sa paghimo niya sing iban pa nga dalayawon nga mga pagbag-o sa iya kabuhi. Bisan pa nagapanigarilyo sia anay sing isa ka pakete sa isa ka adlaw sa sulod sang madamo nga tinuig, gin-untatan niya ini. Nagtuon man sia sa pagbasa kag sa pagsulat. Sini nga tion si Fransiska nag-untat man sa pagmama. Sang ulihi, sang 2005, sanday Jacob kag Fransiska ginbawtismuhan subong mga Saksi ni Jehova. Sa karon, maalamon nga ginagamit nila ang ila kuarta sa pagpaeskwela sa ila mga kabataan kag sa kinahanglanon nga pagpabulong.

Sa pagkamatuod, subong sang gintagna ni Jesus, ang maayong balita sang Ginharian sang Dios ginabantala “tubtob sa ukbong sang duta,” bisan sa mausisaon, maabiabihon, maalwan nga mga pumuluyo sang gamay nga East Timor.—Binuhatan 1:8; Mateo 24:14.

[Kahon/Retrato sa pahina 17]

“Pagdala sing Hilo kag Kalinyasan”

Ang ekspresyon nga “pagdala sing hilo kag kalinyasan” ginagamit anay sang mga taga-Timor sa pag-anunsio sa pagkabun-ag sang isa ka lapsag nga babayi. Ginalaragway sini ang tradisyunal nga katungdanan sang taga-Timor nga mga babayi subong mga manughablon sang tais, ang isa ka tela nga may puni. Ang tais ginagamit sa paghimo sing magarbo nga panapton para sa espesyal nga mga seremonya, mga habol, kag mga butang nga palanublion sang pamilya. Ginatudluan sang mga lola ang lamharon nga mga babayi sa pagtanom, pagpanguha, pagpulon, paglugom, kag paghabol sing koton nga mangin matahom kag madamo sing duag nga mga sulundan. Depende sa kasibod sang paghabol, mahuman ang isa ka tais sa sulod sang isa ka tuig ukon kapin pa. Sanglit ang tagsa ka rehiyon may kaugalingon nga tradisyunal nga mga desinyo, gilayon nga makilala sang isa ka eksperto kon diin ginhimo ang tais.

[Mapa sa pahina 14]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

PAPUA NEW GUINEA

INDONESIA

EAST TIMOR

AUSTRALIA

[Retrato sa pahina 15]

Tradisyunal nga balay

[Retrato sa pahina 16]

“Dudu karreta”—paborito nga hampang sang mga kabataan

[Retrato sa pahina 16, 17]

Si Jacob kag ang iya pamilya