Toledo—Makawiwili nga Pagsamo sang mga Kultura sang Edad Media

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA ESPANYA

SA SENTRO sang Iberian Peninsula makita ang isa ka granito nga pukatod nga ginapalibutan ang tatlo ka bahin sini sang Suba Tagus. Sa pag-ab-ab sang tubig sang suba sa sulod sang mga siglo, naporma ang banglid sa kilid sang pukatod. Sa sining estratehiko nga lugar nahamtang ang Toledo, isa ka siudad nga kaangay sa Espanya kag sa kultura sini.

Sa karon, ang makitid kag nagalikoliko nga mga kalye sang Toledo nagapahanumdom sa mga bisita sang Edad Media. Ang mga gawang, mga kastilyo, kag mga taytay sang siudad estilo pa sang Edad Media kag nagapahanumdom sa mga tawo sang tion nga ang Toledo isa sa labing importante nga mga siudad sa Europa.

Apang, ang Toledo indi isa ka kinaandan nga siudad sa Europa. Bisan ang mga estasyunan sang tren estilo sang Sidlangan. Kon tan-awon ang mga monumento kag ang tinigib nga mga butang sa Toledo, makita sa sini ang kalantip sang pila ka sibilisasyon nga nagluntad diri sa sulod sang mga siglo. Sang mahamungaya ang Toledo, halos 700 ka tuig na ang nagligad, nangin talabuan ini sang mga kultura sang Edad Media.

Nanuhaytuhay nga mga Kultura

Antes mag-abot ang mga Romano sa Espanya, ang mga Celtic kag Iberian nakatukod na sing banwa sa sini nga duog. Gin-islan sang mga Romano ang ngalan sini sing Toletum (halin sa  tinaga nga tollitum, nga nagakahulugan “yara sa ibabaw”) kag ginhimo ini nga isa sa ila kapital nga probinsia. Ginlaragway sang Romanong istoryador nga si Livy ang Toledo subong “isa ka gamay nga siudad, apang mabakod bangod sang nahamtangan sini.” Sang nalutos sang mga Visigoth ang Espanya pagkatapos nga napukan ang Romanong Emperyo, ginpili nila ang Toledo nga mangin ila kapital. Sang ikan-um nga siglo ginsikway ni Hari Reccared ang Arianismo, amo kon ngaa ang Espanya nangin sentro sang ortodokso nga Katolisismo kag ang  Toledo nangin puluy-an sang panguna nga arsobispo sini.

Ang relihioso nga kahimtangan sang Toledo nagbag-o sang ginsakop ini sang mga Muslim. Ang makitid nga mga kalye sang daan nga siudad ginhimo sa sini nga tion, kutob sang ika-8 nga siglo tubtob sang ika-11 nga siglo. Bangod indi estrikto ang mga Muslim sa relihion, nagluntad sa Toledo ang kultura sang mga Cristiano, mga Judiyo, kag mga Muslim. Sang ulihi, sang 1085, naagaw ni Hari Alfonso VI (isa ka Katoliko nga hari) ang siudad. Bisan pa nagbag-o ang pagginahom, nagsamo gihapon ining mga kultura sa sulod sang pila ka siglo.

Madamo sang matahom nga mga monumento sang Toledo ang gintukod sang panahon sang Edad Media. Ginhimo nga kapital sang Katoliko nga mga manuggahom ang siudad, gingamit sang banwahanon nga mga Judiyo ang ila kalantip sa ila mga produkto kag komersio, kag gingamit sang Muslim nga mga artisano ang ila kinaadman sa arkitektura. Ang mga iskolar gikan sa tatlo ka relihion nagtrabaho sing magkaupod sa Eskwelahan sang mga Manugbadbad. Sang ika-12 kag ika-13 nga siglo, nabadbad nila ang madamo nga dumaan nga sinulatan sa Latin kag Espanyol. Natigayon man sang Nakatundan ang tuman kadamo nga ihibalo sa siensia gikan sa Arabe nga sibilisasyon bangod sining mga manugbadbad.

Nadula ang kahilwayan sa relihion sang ika-14 nga siglo sang ginmasaker tungod sa relihion ang linibo ka Judiyong banwahanon. Sang nadiskobrehan ni Columbus ang Amerika, ang Inkisisyon sa Espanya nagpahamtang sing hukmanan sa Toledo kag ang mga Judiyo kag mga Muslim dapat magpili kon bala mapakumbertir sila ukon itapok.

Mga Monumento sang Mahamungaya nga Dag-on

Sa karon sa sentro sang siudad sang Toledo may kapin sa isa ka gatos ka monumento. Ining maragtason nga manggad amo ang kabangdanan nga gindeklarar ini sang United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization nga isa ka World Heritage City. Ang duha sa labing dalayawon nga mga tinukod sang Edad Media amo ang mga taytay sa Suba Tagus, ang isa alagyan pakadto sa siudad gikan sa sidlangan kag ang isa pa gikan sa katundan. Kag matalupangdan gid sang mga bisita ang daku nga gawang nga Puerta Nueva de Bisagra, ang gawang pasulod sa napaderan nga daan nga siudad.

Sa uluunhan, kitaon gid ang duha ka mataas nga monumento sang Toledo. Yara sa sidlangan ang isa ka daku nga kuadrado nga pamakod nga ginatawag Alcázar. Sa sulod sang mga siglo gingamit ini nga praetorium (puluy-an sang gobernador) sang mga Romano, palasyo sang mga hari sang Visigoth, pamakod sang Arabe, kag puluy-an sang mga hari sang Espanya. Sa karon, makita sa sini ang Army Museum kag ang isa ka daku nga librarya. Apang sanglit ang Toledo isa gid ka relihioso nga siudad, ang Gothic nga katedral amo gid ang pinakadaku sa sentro sang siudad.—Tan-awa ang kahon sa pahina 17.

Ginapabugal sang katedral kag sang iban nga simbahan sa Toledo ang mga painting sang isa ka bantog nga pintor nga taga-Toledo. Ginatawag sia nga El Greco, buot silingon “Ang Griego.” Ang iya gid ngalan amo si Doménikos Theotokópoulos. Sa duog nga iya ginpuy-an anay sa daan nga kuartel sang mga Judiyo, may gamay nga galerya na karon nga nagaunod sang pila sang iya mga painting.

Matahom gid ang Toledo kon ginalantaw mo ini samtang yara ka sa pukatod sa bagatnan sang siudad. Apang, mas maapresyar mo ang katahom sang Toledo kon maglagaw ka sa makitid nga mga kalye sini. Mahimo nga magtalang ang mga bisita, apang sa ulihi mahimo nga mawili sia sa matahom nga mga alagyan, dumaan nga mga tinukod, may dekorasyon nga mga balkonahe, kag makagalanyat nga mga balaligyaan sing souvenir.

Bisan pa daw indi ayawan ang mga turista sa paglagaw sa sining dumaan nga siudad, sa ulihi kinahanglan nga magbiya na sila sa Toledo. Ang maayo gid nga alagyan pagua sa Toledo amo ang nabagatnan nga pangpang sang Suba Tagus. Matahom gid tulukon ang bug-os nga siudad nga ginasilakan sang nagahinunod nga adlaw, diin ang tumalagsahon nga monumento nagapahanumdom sang dag-on nga hamungaya gid ini.

[Kahon/Mga retrato sa pahina 17]

ANG TATLO KA KULTURA SANG TOLEDO

Sang Edad Media, nabahin sa tatlo ka komunidad ang Toledo, kay ang mga Katoliko, mga Judiyo, kag mga Muslim nagakabuhi suno sa ila kaugalingon nga mga kasuguan kag kinabatasan. Ang iban sang ila dumaan nga mga simbahan nangin kaladtuan na karon sang mga turista.

➤ Ang moske sang ikanapulo nga siglo, karon ginatawag nga Cristo de la Luz, nagapakita sang sampaton nga pagkamada sa mga tisa nga amo gid ang kinaiya sang Muslim nga mga mason. Nahamtang ini sa Medina, nga ginapuy-an anay sang manggaranon nga mga Muslim.

➤ Bisan pa nga sang ulihi ginhimo nga mga simbahan sang Katoliko, may nabilin pa nga duha ka sinagoga nga gintukod sang Edad Media, nga nagapamatuod nga may daku anay nga komunidad sang mga Judiyo sa Toledo, nga sadto ikatlo nga bahin sang populasyon sang siudad. Ang pinakadaan amo ang Santa María la Blanca, kag sa sulod sini, kaangay sang moske nga makita sa ibabaw, may masibod kag madamo nga mga haligi. Ang mas daku nga sinagoga amo ang El Tránsito (sa tuo), nga nahamtangan karon sang museo tuhoy sa kultura sang isa ka grupo sang mga Judiyo.

➤ Ang pagtukod sa pinakadaku nga Gothic nga katedral sa Espanya ginsugdan sang ika-13 nga siglo, kag nahuman pagligad sang kapin sa 200 ka tuig.

 [Kahon/Mga retrato sa pahina 18]

ANG PINASAHI NGA MGA ESPADA KAG MATAM-IS NGA MARZIPAN

Sa sulod sang kapin sa duha ka libo ka tuig, ang mga manugsalsal sang siudad naghimo sing mga espada, kag nakilala ang Toledo sa maayo nga klase sang asero. Ang mga espada nga gingamit sang hangaway ni Hannibal kag sang mga Romano ginhimo sa Toledo. Pagligad sang mga siglo, gin-ilog sang Muslim nga mga manugsalsal sa Toledo ang estilo sang mga taga-Damasco agod mapatahom pa ang ila mga espada kag mga hinganiban. Ang isa ka halimbawa sini amo ang laragway sang espada nga ginhimo sa Toledo nga makita sa wala. (Tan-awa ang artikulo nga “Mga Desinyo nga Bulawan sa Asero,” sa Pebrero 8, 2005, nga gua sang Magmata!) Sa karon, kalabanan sang mga balaligyaan sang souvenir sa siudad may madamo nga sahi sang espada, lakip na ang imitasyon nga mga hinganiban. Magluwas nga himuon nga souvenir, ini nga mga espada mahimo man makita sa pelikula, indi sa patag-awayan.

Ang isa pa ka tradisyon sa Toledo amo ang paghimo sing marzipan, nga nagsugod pa sang nasakop sang Arabe ang siudad. May malapad na nga talamnan sang mga almond sa Espanya antes nag-abot ang mga Muslim, apang ang kalamay—ang isa ka kinahanglanon nga ingrediente sini—wala pa. Sa sulod sang 50 ka tuig nga pagsakop sang Muslim, naglapad ang mga katubuhan sa nabagatnan nga Espanya. Sang ika-11 nga siglo, ang marzipan nangin bantog nga kalan-unon sa Toledo, kag nanamitan man sa sini ang mga eksperto sa sabor sang pagkaon halin sadto. May mga balaligyaan karon sa Toledo nga puro marzipan lang ang ginabaligya, nga masami ginahimo nga magagmay nga mga pigurin. Indi gid kompleto ang imo pagduaw sa Toledo kon indi mo matilawan ining manamit nga kalan-unon.

[Credit Line sang retrato sa pahina 18]

Agustín Sancho

[Retrato sa pahina 16]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

PORTUGAL

Madrid

Toledo

[Retrato sa pahina 18]

Taytay sang San Martin