Bulbol—Isa ka Dalayawon nga Desinyo

SA ISA lang ka paidalom nga paghampas sang iya mga pakpak, ang pispis nga seagull nagatimbuok sa kahawaan. Sa tion nga yara na sa kahawaan, nagalibotlibot ini sa paglupad kag daw ginapalid na lamang sang hangin. Sa diutay lang nga paggiho sang mga pakpak kag ikog sini, makapabilin ini sa kahawaan bisan pa indi na ini magkapaykapay. Ngaa makalupad sia sing amo sini katahom? Ini bangod sang iya mga bulbol.

Ang mga pispis amo lamang karon ang mga sapat nga may mga bulbol. Ang kalabanan nga pispis may nanuhaytuhay nga sahi sang mga bulbol. Ang labing kitaon gid amo ang nagasampawanay kag nagahatag-korte nga mga pakpak ukon contour feather, nga bangod sini makalupad sing suabe kag madasig ang mga pispis. Ang mga contour feather nagalakip sang mga bulbol sa pakpak kag sa ikog, nga kinahanglanon gid sa paglupad. Ang isa ka hummingbird may kubos sa 1,000 sini nga bulbol, kag ang gansa kapin sa 25,000 ka bilog.

Ang mga bulbol isa ka dalayawon nga desinyo. Ang bukog sa tunga, nga ginatawag rachis, mabakod kag indi madali mabali. Gikan sa sining daw bukog nagaulhot ang daw nagatalagik nga mga barb. Ang mga barb ginaangot sa isa kag isa paagi sa ginatos ka magagmay nga mga barbule, nga nagasab-it sa kaiping nga mga barbule, daw kaangay ini sang siper tan-awon. Kon magbukas ang mga barbule, ginasirado ini sang pispis paagi lamang sa pagpaniksik. Puede mo ini matilawan paagi sa paghipid sang isa ka magumon nga bulbol sa ulot sang imo duha ka tudlo.

Bangian ang mga kuyos sa pakpak—mas makitid ang nagaatubang sa unahan sini sangsa sa ulihi. Bangod sini nga desinyo sang kuyos, ang kada kuyos nagapanghikot nga daw subong sang isa ka diutay nga pakpak. Subong man, kon usisaon mo sing maayo ang dalagku nga kuyos, makakita ka sing daw kanalkanal sa likod sang rachis. Ining daw simple lamang nga giha nagapabakod sang rachis, amo nga bisan magbawod ini, indi ini maligto.

Madamo nga Kapuslanan Sang mga Bulbol

Nagasal-ot sa mga contour feather sang madamo nga mga pispis ang malaba kag manipis nga mga bulbol nga ginatawag nga ilaila (filoplume), kag subong man ang mga subol (powder feather). Ginapatihan nga ang puno sang mga ilaila may mga sensor nga amo ang nagabulig sa mga pispis nga mabulubanta ang ila kadasigon sa  paglupad kon magbag-o ang direksion kag kabaskugon sang hangin. Ang mga barb sang mga subol—ang mga bulbol nga padayon nga nagatubo—nagakapudpod sing mapino kag ginapatihan nga nagabulig sa pispis nga indi mabasa.

Ang bulbol nagaamlig man sa pispis batok sa init, tugnaw, kag sa isa ka makahalalit nga kapawa gikan sa adlaw. Halimbawa, ang isa ka sahi sang pato sa dagat mabuhi bisan nga tuman gid ka tugnaw ang hangin. Paano? Sa idalom sang madamol kag indi mabasa nga mga contour feather nahanig ang mapino kag malum-ok nga mga bulbol nga ginatawag nga down, nga halos duha ka sentimetro ang kadamulon kag nagalikop sa bug-os nga lawas sini. Ang down makapainit gid sa lawas sang pato kag tubtob karon indi pa ini mailog sang tawo.

Ang mga bulbol nagakapuspos man, amo nga nagapadulo ang mga pispis. Ang kalabanan nga mga pispis dungan nga nagapadulo nga ila pakpak kag ikog amo nga indi masablagan ang ila paglupad.

“Halos Wala Na sing Palauswagon Pa”

Ang mabakod kag masaligan nga mga eroplano produkto sang mauti nga pagdesinyo, maukod kag sampaton nga paghimo. Kamusta naman ang mga pispis kag ang mga bulbol? Bangod wala sing nakita nga ebidensia nga amat-amat nga nagluntad ang mga bulbol, ginabaisan sang mga ebolusyonista kon paano nagluntad ang mga bulbol. “Ang pagkapanatiko,” “pagkamakiawayon,” kag “pagbinangigay sang mga paleontologo” nangibabaw sa sini nga pagdebate, siling sang magasin nga Science News. Ang isa ka biologo nga nagasakdag sa ebolusyon, nga amo ang nag-organisar sang amo nga paghambalanay tuhoy sa pagtuhaw sang bulbol paagi sa ebolusyon, nagsiling: “Wala gid ako maglaum nga mag-inaway sila kag magdebate bangod sa sini nga topiko.” Kon ang bulbol nagtuhaw gid man, ngaa nag-ilinaway gid sila?

“Ang mga bulbol halos wala na sing palauswagon pa—amo ina ang problema,” siling sang Manual of Ornithology—Avian Structure and Function sang Unibersidad sang Yale. Wala na sing palauswagon pa sa sini. Ang matuod, ang “pinakauna nga bulbol nga nakutkutan kaangay gid sang mga bulbol sang mga pispis nga nagalupad karon.” * Apang, suno sa teoriya sang ebolusyon ang bulbol  mahimo resulta sang amat-amat kag padayon nga pagbag-o sang isa ka butang tubtob nga mangin bulbol ini. Dugang pa, “ang bulbol indi puede magtuhaw sing amat-amat kag padayon nga nagabag-o kon indi ini mapuslan sang bag-o nga sahi sang mga sapat nga gintubuan sini,” siling sang Manual.

Buot silingon, bisan sa teoriya sang ebolusyon, indi magluntad ang isa ka bulbol magluwas lang kon ang tagsa ka pagbag-o makabulig agod mabuhi ang pispis. Bisan ang madamo nga ebolusyonista wala nagapati nga ang tuman kasibod nga bulbol nagtuhaw lamang.

Dugang pa, kon ang mga bulbol nagtubo sing amat-amat sa sulod sang malawig nga panahon, dapat may nakutkutan nga bulbol nga nagapamatuod nga indi ini kompleto sang una. Apang wala gid sing may nakita nga subong sini, ang ila nakita kompleto na nga bulbol. “Napaslawan ang teoriya sang ebolusyon, kay ang mga bulbol tama gid ka kasibod,” siling sang Manual.

Indi Lamang Bulbol ang Kinahanglan Agod Makalupad ang Pispis

Ang wala na sing palauswagon pa nga mga bulbol isa lamang sang mga problema sang mga nagapati sa ebolusyon, kay ang tanan nga bahin sang lawas sang pispis gindesinyo agod makalupad ini. Halimbawa, ang tul-an sang pispis mamag-an kag wala sing unod sa tunga. Ang sistema sang respiratoryo sini mabakod kag may pinasahi ini nga maskulo sa pagkapaykapay kag pagkontrol sang mga pakpak sini. May madamo pa gani ini nga maskulo nga nagakontrol sang nahamtangan sang tagsa ka bulbol. May mga ugat ini nga nagaangot sang tagsa ka maskulo sa gamay apang makatilingala nga utok sang pispis nga may duna nga ikasarang sa pagkontrol sang tanan nga sistema sang lawas sini. Huo, ini tanan kinahanglanon gid sa paglupad, indi lamang ang mga bulbol.

Dumduma man nga ang tagsa ka pispis nag-umpisa sa magamay nga selula nga nagaunod sang kompleto nga mga instruksion para sa pagdaku sini kag paglupad sa ulihi. Ining paagisod nga proseso natabuan lamang bala? Ukon ang pinakasimple nga paathag amo ang labing rasonable kag nahisuno gid sa siensia—nga ang mga pispis kag ang ila mga bulbol nagapamatuod gid nga may Isa ka maalam gid nga Magbubuhat? Amo gid sini ang ginapakita sang ebidensia.—Roma 1:20.

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 24]

PEKE NGA “EBIDENSIA”

Ang pila ka fossil nga ginatamod anay nga mabakod nga “ebidensia” nga ang pispis nagtuhaw sa iban nga sahi sang mga tinuga natukiban nga ginpeke lamang. Halimbawa, sang 1999, ang magasin nga National Geographic nagbalhag sing isa ka artikulo tuhoy sa fossil sang bulbulon nga sapat nga may ikog kaangay sang iya sang dinosaur. Ini nga magasin nagsiling nga amo “gid ini ang sapat nga yara sa igutlan sang mga dinosaur kag sang mga pispis.” Apang, ini nga sapat nasapwan nga ginhimuhimo lamang gali, kay fossil ini sang duha ka magkatuhay nga sapat. Ang matuod, ini nga sapat wala gid nagaluntad.

[Credit Line]

O. Louis Mazzatenta/National Geographic Image Collection

[Kahon sa pahina 25]

SA PANAN-AW SANG MGA PISPIS

Nanamian gid ang mga tawo sa masili nga mga duag sang mga bulbol. Apang, mas makagalanyat ining mga duag sa iban nga mga pispis. Ang pila ka pispis may apat ka sahi sang selula sa ila mga mata nga makakilala sang duag, samtang ang iya sang mga tawo tatlo lamang. Paagi sining ikap-at nga selula, makita sang pispis ang isa ka sahi sang kapawa gikan sa adlaw (ultraviolet light) nga indi makita sang mga tawo. Kon tan-awon sang tawo ang sulog kag munga sang pila ka espesyi sang pispis daw wala ini sing kinatuhayan, apang kon masilakan ini sang ultraviolet light, lain ang badlak sang bulbol sang sulog sa munga. Makita sang mga pispis ini nga kinatuhayan, nga makabulig sa ila pagpili sang ila mangin tiayon.

[Diagram sa pahina 23]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Barb

Barbule

Rachis

[Retrato sa pahina 24]

Contour feather

[Retrato sa pahina 24]

Filoplume

[Retrato sa pahina 25]

Powder Feather

[Retrato sa pahina 25]

Down feather

[Retrato sa pahina 24, 25]

Gannet