Sin-o ang May Lapis?

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BRITANYA

BARATO lang ini, makita bisan diin, kag mamag-an katama. Makaigo ini sa bulsa. Wala ini nagakinahanglan sing koryente, wala ini nagarawit, kag sarang mapanas ang agi sini. Ang mga bata nakatuon sa pagsulat paagi sini, ang sampaton nga mga pintor nakahimo sing obra-maestra paagi man sini, kag ang kalabanan sa aton pirme nagadala sini agod magamit sa pagsulat. Huo, ining kubos nga lapis isa sa pinakabarato kag pinakalapnag nga gamit sa pagsulat sa bug-os nga kalibutan. Ang tumalagsahon nga sugilanon tuhoy sa pag-imbento kag sa pagpauswag sini nagsugod sa aksidente nga pagkatukib sa sini sa isa ka uma sa Inglaterra.

Itom nga Tingga

Sang ika-16 nga siglo, ang mga pighol kag di-kinaandan nga itom nga mineral nakutkot sa kilid sang bungyod sa Borrowdale, isa ka nalupyakan sa Lake District sa naaminhan nga bahin sang Inglaterra. Bisan pa nga daw uling tan-awon, indi ini maduktan sang kalayo; kag ang agi sini mahining, maitom, kag mahapos panason. Bangod madanlog ini, ginputos sang mga tawo ang pinighol sini sa panit sang karnero ukon ginburambudan sing higot ang daw subong sang malip-ot nga mga lipak sini. Wala sing nakahibalo kon sin-o ang una nga nakapamensar nga isulod ang itom nga tingga sa kahoy nga balayan, apang sang katuigan 1560, ang dumaan nga mga lapis nakalab-ot sa kontinente sang Europa.

Bangod sang madamo nga order sang mga pintor, ginmina kag ginpadala sang ulihi ang itom nga tingga sa iban nga mga pungsod; kag sang ika-17 nga siglo, gingamit ini halos bisan diin. Sadto man nga tion, gin-eksperimentuhan sang mga manughimo-lapis ang itom nga tingga agod makahimo sing mas maayo nga gamit sa pagsulat. Bangod puro kag madali makuha, ang itom nga tingga sang Borrowdale ginkawat kag ginbaligya sing ilegal. Agod matapna ini, ang Parlamento sang Britanya naghimo sing layi sang 1752 kag ang bisan sin-o nga madakpan nga mangawat, bilangguon ukon itapok sa malayo nga lugar.

Sang 1779, nakibot ang Sueco nga kemiko nga si Carl W. Scheele sang matukiban niya nga ang itom nga tingga indi gali tingga kundi mahumok nga  porma sang puro nga karbon. Pagligad sang napulo ka tuig, ginhingadlan ini sang Aleman nga geologo nga si Abraham G. Werner nga grapito, halin sa Griego nga tinaga nga graphein, nga ang buot silingon, “sa pagsulat.” Huo, ang lapis wala gid gali sing tingga!

Ang Pagpauswag sa Lapis

Sa sulod sang madamo nga tinuig, ang gingamit lamang nga grapito sang mga manughimo-lapis amo ang naghalin sa Inglaterra bangod indi na ini kinahanglan nga i-proseso. Sanglit menos klase ang grapito halin sa Europa, nag-eksperimento ang mga manughimo-lapis didto sing mga paagi agod mapauswag ang grapito nga ginagamit sa lapis. Ginsakot sang Pranses nga enhinyero nga si Nicolas-Jacques Conté ang pulbos nga grapito kag ang daga, nian ginkorte ini nga daw subong sang maniwang kag malaba nga lipak, kag ginluto sa pugon. Paagi sa paglainlain sa kadamuon sang ginsamo nga grapito kag daga, nakahimo sia sing tingga nga may lainlain nga kaitumon kag ini nga proseso ginagamit gihapon tubtob karon. Ginpatentehan ni Conté ang iya natukiban sang 1795.

Sang ika-19 nga siglo, ang paghimo sing lapis nangin matin-ad nga negosyo. Natukiban ang grapito sa madamo nga lugar, lakip na sa Siberia, Alemanya, kag sa ginatawag karon nga Czech Republic. Sa Alemanya kag nian sa Estados Unidos, madamo nga pabrika ang nabuksan. Bangod sang paggamit sing makina kag tigdamo nga paghimo, nagbarato ang mga lapis, kag sang pamuno sang ika-20 nga siglo, bisan ang nagaeskwela nga mga kabataan naggamit man sing lapis.

Ang Lapis Karon

Bangod binilyon ka lapis ang ginahimo sa bug-os nga kalibutan kada tuig, nangin moderno ini kag mapuslanon gid nga gamit sa pagsulat kag sa pagdrowing. Ang isa ka kinaandan nga lapis nga kahoy ang balayan makakurit sing kalawigon nga 35 ka milya kag makasulat sing 45,000 ka tinaga. May mga lapis nga ang balayan human sa metal ukon plastik kag ginabutangan lamang ini sing bala nga tingga kag indi na kinahanglan nga tahalan. Sa baylo nga grapito, ang de-kolor nga mga lapis nagagamit sing lainlain sing kolor nga mga lugom.

Bangod mapuslanon ini, mabakod, mahapos gamiton, kag barato, wala sing patimaan nga indi na sa ulihi paggamiton ang lapis. Gani, sa mga tinuig nga magaabot, sa balay ka man ukon sa trabaho, may mabatian ka gihapon nga magapamangkot, “Sin-o ang may lapis?”

[Kahon/Retrato sa pahina 13]

PAANO GINABUTANGAN SING TINGGA ANG LAPIS?

Ang pulbos nga grapito kag daga nga ginsamo sa tubig ginadasok sa diutay nga metal nga tubo kag nagagua nga daw kaangay sang malaba nga spaghetti. Pagkatapos ibulad, utdon, kag lutuon sa hurno, ang tingga ginatusmog sa mainit nga lana kag waks. Ang kahoy nga sedro amo sa masami ang ginagamit nga balayan bangod mahapos ini tahalan. Ginalagari ini, ginasapiyuhan, kag ginahimo nga tapi nga may mga kanalkanal. Ang kalabaon sang tapi subong sang isa ka lapis kag ang kanipison naman subong sang katunga sang lapis. Ang tingga ginabutang sa mga kanalkanal sang isa ka tapi, kag ang ikaduha naman nga tapi ginatapik kag ginapit-ag sa ibabaw sini. Kon magmala na, ginautod-utod ini agod mangin indibiduwal nga mga lapis. Pagkatapos kortehan, lihaan, pinturahan, kag butangan sing ngalan ukon etiketa sang kompanya kag sing iban pa nga mga detalye, ang mahining nga lapis handa na gamiton. Kon kaisa, ginabutangan sing inugpanas ang punta sini.

[Credit Line]

Faber-Castell AG

[Kahon/Retrato sa pahina 14]

ANO NGA LAPIS ANG DAPAT KO GAMITON?

Sa pagpili sing lapis nga kinahanglan mo, tan-awa ang mga letra kag mga numero nga naimprinta sa kilid sang lapis. Nagapakita ini sang katig-ahon ukon kahumukon sini. Ang mas mahumok nga tingga mas madukot sing agi.

Ang HB amo ang madamo sing kapuslanan kag hustuhan sing katig-ahon nga klase sang tingga.

Ang B nagakahulugan nga mas mahumok ang tingga. Ang 2B ukon 6B nga numero nagapakita sang kahumukon—kon mas mataas ang numero, mas mahumok ang tingga.

Ang H nagakahulugan nga mas matig-a ang tingga. Kon mas mataas ang numero—2H, 4H, 6H, kag padayon—mas matig-a ang tingga.

Ang F nagakahulugan nga tungatunga sang HB kag H ang katig-ahon sang tingga.

Ang iban nga mga pungsod nagagamit sing lain nga mga sistema. Sa Estados Unidos, halimbawa, ang numero 2 nga lapis katumbas sang HB. Sa sina nga sistema kon mas mataas ang numero, mas matig-a ang tingga.