Pamangkot sang mga Pamatan-on . . .

Paano Ko Matapna ang Kutsokutso?

“Isa ka bes, nagkadto ako sa isa ka party, kag pagkadason nga adlaw naglapta na ang huringhuring nga naghulid ako sa isa sa mga lalaki didto. Indi gid ini matuod!”​—Linda. *

“Kon kaisa mabatian ko na lang nga nagdeyt kuno ako sa kon sin-o nga talpulano! Madamo nga tawo nga nagakutsokutso ang wala nagapanikasog nga pat-uron kon ano ang mga katunayan.”​—Mike.

BANGOD sa kutsokutso, mahimo nga mas maintriga pa ang imo kabuhi sangsa pelikula. Pamangkuta lamang ang 19 anyos nga si Amber. “Pirme lang ako ginakutsokutso,” siling niya. “Ginhuringhuring nga nagabusong kuno ako, nga nagpaaborsion kuno ako, kag nagabaligya kuno ako sing droga, nagabakal kuno ako sing droga, kag nagadroga kuno ako. Ambot kon ngaa amo sini ang ginapanghambal sang mga tawo sa akon!”

Moderno nga Paagi sang Pagkutsokutso

Sang tin-edyer pa ang inyo mga ginikanan, masami nga radyo-puwak ang ginagamit sa pagpalapta sing pinakaulihi nga kutsokutso. Apang, moderno na karon ang ginagamit sa pagkutsokutso. Paagi sa e-mail kag pagteks, sarang maguba sang isa ka pamatan-on nga lalaki ukon babayi ang imo dungog nga walay tingog-tingog. Kamot lang ang nagapalapta sing makahalalit nga huringhuring sa madamo nga mga pamatan-on nga luyag mamati sa kutsokutso.

Siling sang iban indi na telepono kundi Internet kag cellphone na ang ginagamit sa pagkutsokutso. Kon kaisa, bug-os nga Web site ang ginagamit agod lamang pakahuy-an ang isa ka tawo. Kinaandan na karon nga ang mga Web site para sa personal nga mga impormasyon puno sing kutsokutso nga indi gid mahambal sing personal. Sa isa ka surbe, 58 porsiento sang mga pamatan-on ang nagsiling nga nabiktima sila sang makahalalit nga mga kutsokutso nga ginpaagi sa Internet.

Apang malain bala pirme kon hambalan ninyo ang tuhoy sa iban nga tawo? Kag may yara bala ginatawag nga  . . .

Maayo nga Kutsokutso?

Husto bala ukon sala ang masunod?

Basta kutsokutso gani, malain. □ Husto □ Sala

Ano ang husto nga sabat? Depende ina kon ano ang “kutsokutso” sa imo. Kon ini nga tinaga nagakahulugan  sing pagsugilanunay lamang, mahimo nga wala sing malain sa sini kon kaisa. Kay indi bala nga ginasingganan kita sang Biblia nga dapat kita “mangin interesado sa kabuhi sang iban?” (Filipos 2:4, New Century Version) Indi buot silingon nga hilabtan naton ang kabuhi sang iban nga tawo. (1 Pedro 4:15) Apang, paagi sa pagsugilanunay, masami nga makapulot kita sing mapuslanon nga mga impormasyon, subong sang, sin-o ang manugpakasal, sin-o ang nagbata, kag sin-o ang nagakinahanglan sing pila ka sahi sang bulig. Ang matuod, indi naton masiling nga nagaulikid kita sa iban kon wala gid naton sila ginahambalan.

Apang, ang pagsugilanunay mahimo gihapon nga mangin isa ka makahalalit nga pagkutsokutso. Halimbawa, ang komento lang nga “bagay gid kon magdayunay sanday Bobby kag Susan” mahimo suliton nga “nobyahanay sanday Bobby kag Susan,” apang wala sing kalibutan sa sini sanday Bobby kag Susan. Mahimo masiling ka, ‘Indi ini serioso nga problema,’ apang kon ikaw si Bobby ukon si Susan, amo man bala ang isiling mo?

Naglain gid ang buot sang 18 anyos nga si Julie sang mabiktima sia sini nga sahi sang kutsokutso. “Naakig gid ako,” siling niya, “kag daw nadulaan ako sing pagsalig sa iban.” Amo man sini ang natabo sa 19 anyos nga si Jane. “Ginlikawan ko ang lalaki nga ginadeyt ko kuno,” siling niya, apang nagdugang sia, “Indi ini husto, kay mag-abyanay kami kag makasugilanunay kami kuntani kon wala kami ginakutsokutso.”

Maathag nga malain ang epekto sang makahalalit nga kutsokutso. Apang, madamo nga nabiktima sang kutsokutso ang magabaton man nga nakakutsokutso man sila anay. Ang matuod, makasululay gid man nga mamati kon may ginahambal nga indi maayo tuhoy sa isa ka tawo. Ngaa? “Isa ina ka paaliwansan,” siling sang 18 anyos nga si Phillip. “Mas luyag hambalan sang mga tawo ang problema sang iban.” Gani, ano ang mahimo mo agod ang pagsugilanunay lamang indi mangin isa ka makahalalit nga kutsokutso?

Imaniobra ang mga Paghambalanay!

Hunahunaa ang kalantip nga kinahanglan sa pagmaneho sa isa ka masako nga haywey. Mahimo nga kon kaisa, hinali lang nga dapat ka magsaylo sing linya, dapat mo paunahon ang iban, ukon magdulog ka. Kon alisto ka kag mahalungon, makita mo kon ano ang nagakatabo sa unhan kag makamaniobra ka.

Amo man sa paghambalanay. Masami nga masat-uman mo na nga daan kon ang paghambalanay nagapakadto sa makahalalit nga pagkutsokutso. Kon amo sini ang nagakatabo, makasaylo ka bala sing linya, kon sa aton pa? Kon indi mo mahimo ini, tandai nga ang pagkutsokutso makahalit. “May ginsiling ako nga indi maayo tuhoy sa isa ka dalagita, nga mahuyugon sia sa mga lalaki kag nakalab-ot ini sa iya,” siling ni Mike. “Indi ko gid malipatan ang iya tingog sang ginkomprontar niya ako nga nagsakit gid ang iya buot sa akon ginhambal. Ginpasaylo niya ako sang mangayo ako sing pasensia sa iya apang ginkasubo ko ang natabo kay napilasan ko ang balatyagon sang isa ka tawo bangod sang ginhambal ko!”

Matuod, dapat maisog ka agod maprenuhan mo ang paghambalanay nga nagakadto sa pagkutsokutso. Apang, subong sang ginsiling sang 17 anyos nga si Carolyn: “Dapat ka maghalong sa imo ginahambal. Kon indi masaligan ang ginhalinan sini, mahimo nga nagapalapta ka sing kabutigan.”

Agod makalikaw sa makahalalit nga kutsokutso, sunda ang ginalaygay sini nga mga teksto gikan sa Biblia:

“Sa kadam-an sang mga polong wala ginakulangi sing paglapas, apang ang nagapugung sang iya mga bibig nagahimo sing maalamon.” (Hulubaton 10:19) Kon palahambal ka, posible gid nga makahambal ka sing butang nga hinulsulan mo sa ulihi. Gani, mas maayo nga makilala ka nga isa ka hipuson nga manugpamati sangsa wakalan ka!

“Ang tagiposoon sang matarung nagatoon sa pagsabat, apang ang baba sang malauton nagaula sang malaut nga mga butang.” (Hulubaton 15:28) Magpamensar anay antes ka maghambal!

“Maghambal kamo sing kamatooran ang tagsatagsa sa iya isigkatawo.” (Efeso 4:25) Antes magpaalinton sing impormasyon, pat-ura anay nga matuod ini.

“Ang buut ninyo nga himoon sa inyo sang mga tawo, himoa man ninyo sa ila ang subong.” (Lucas 6:31) Antes magpaalinton bisan sing matuod nga impormasyon tuhoy sa isa ka tawo, pamangkuta anay ang imo kaugalingon, ‘Ano ang batyagon ko kon ako ang sa lugar sina nga tawo kag ginsugid sang isa ka tawo ini nga mga kamatuoran tuhoy sa akon?’

 “Sondon ta ang nagahimo nga sa paghidait kag sa pagpalig-on sa isa kag isa.” (Roma 14:19) Bisan ang matuod nga impormasyon makahalit kon indi ini makapalig-on.

“Sa pagtinguha sa pagpakalinong, sa paghimo sang inyo kaugalingon nga buluhaton, kag sa pagpangabudlay sa inyo mga kamut.” (1 Tesalonica 4:11) Indi paghilabti ang kabuhi sang iban. Magamit mo sing mas maayo ang imo tion sa iban nga mga paagi.

Kon Ikaw ang Biktima

Mahimo magaugyon ka nga dapat kontrolon sang isa ka tawo ang iya dila kag likawan ang pagkutsokutso tuhoy sa kabuhi sang iban nga tawo. Apang, mahimo nga labi pa nga mamatok ka sa pagkutsokutso, kon ikaw mismo ang ginakutsokutso. “Nasiling ko sa akon kaugalingon nga indi na gid ako mangamiga liwat,” siling sang 16 anyos nga si Joanne, nga nabiktima sang isa ka malain nga kutsokutso. “Pila ka gab-i nga natulugan ako nga nagahibi. Daw subong bala nga naguba ang akon reputasyon!”

Ano ang sarang mo mahimo kon biktima ka sang indi matuod nga mga huringhuring?

▪ Binagbinaga kon ngaa nasiling nila ini. Tinguhai nga hangpon kon ngaa nagakutsokutso ang mga tawo. Ginahimo ini sang iban agod mangin popular sila, agod maghatag sing impresyon nga nahibaluan gid nila ang nagakatabo. “Luyag nila nga tamdon sila sang mga tawo nga indi sila ulihi sa balita kay man nagahambal sila tuhoy sa iban nga mga tawo,” siling ni Karen, edad 14. Bangod kulang sing kompiansa sa kaugalingon, mahimo nga pakanubuon sang pila ka pamatan-on ang iban agod lamang mag-ayoayo ang pamatyag nila tuhoy sa ila kaugalingon. Ang 17 anyos nga si Renee nagsambit sing isa pa ka rason. “Natak-an ang mga tawo,” siling niya. “Luyag nila nga magginamo kag himuon ang kabuhi nga mas makawiwili paagi sa paghuringhuring.”

▪ Kontrola ang Imo Emosyon. Mahimo nga mahuy-an ka kag maakig bangod sang makahalalit nga kutsokutso batok sa imo. Apang, mahinulsol ka gid sa ulihi kon indi mo pagkontrolon ini nga reaksion. “Ang madali maakig magahisayo sing binuang,” siling sang Hulubaton 14:17. Bisan pa mahapos ini hambalon sangsa himuon, kinahanglan gid nga punggan mo ang imo kaugalingon kon mabiktima ka sang kutsokutso. Nian, malikawan mo ang kabuangan nga nahimo sang isa nga nagakutsokutso sa imo.

▪ Analisaha ang kahimtangan. Pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Sigurado gid bala ako nga ako ang ginatumod sang nabatian ko? Isa bala ini ka huringhuring ukon isa ka sayop nga paghangop? Sobra bala ako ka sensitibo?’ Sa pagkamatuod, indi gid maayo ang makahalalit nga kutsokutso. Apang, mahimo nga ikaw pa ang mas malain kon magsobra gid ang imo reaksion sa kutsokutso. Gani, ngaa indi na lang sundon ang pagtamod nga nakabulig kay Renee. “Masami nga nagasakit gid ang akon buot kon may mabatian ako nga malain tuhoy sa akon, apang ginatinguhaan ko nga indi ini pagsapakon,” siling niya. “Man, sa madason nga semana mahimo nga iban naman ukon lain naman ang ila hambalan.” *

Ang Imo Labing Maayo nga Pangapin

Ginabaton sang Biblia nga “kita tanan nakasayup,” kag nagadugang pa: “Kon sin-o ang wala nagasayup sa polong sia himpit nga tawo, nga sarang makapugung sang bug-os nga lawas man.” (Santiago 3:2) Gani, indi maalamon nga sapakon ang tagsa ka butang nga ginasiling tuhoy sa aton. Ang Manugwali 7:22 nagasiling: “Sa masunsun man ang imo tagiposoon nakahibalo nga ikaw gid subong man nakapakamalaut sa iban.”

Ang imo labing maayo nga pangapin batok sa makahalalit nga kutsokutso amo ang imo maayo nga paggawi. Nagsiling si Jesus: “Ang kaalam ginapakamatarung sang iya mga binuhatan.” (Mateo 11:19) Gani tinguhai nga mangin mainabyanon ka kag mahigugmaon. Ayhan makibot ka kon daw ano kadasig nga matapna sini ang kutsokutso​—ukon makabulig ini sa imo nga mabatas ang mga epekto sini.

Ang dugang pa nga mga artikulo sa serye sang “Young People Ask . . .” masapwan sa Web site nga www.watchtower.org/​ype

[Mga Nota]

HUNAHUNAA

▪ Paano mo malikawan ang pagpalapta sing kutsokutso tuhoy sa iban?

▪ Ano ang himuon mo kon ginakutsokutso ka?