Makadto Kita sa Vanuatu

I-PLAY

Makadto Kita sa Vanuatu

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA NEW CALEDONIA

Ginakapoy ka na bala? Luyag mo bala magbakasyon? Ti, handurawa nga nagarelaks ka sa isa ka mainit nga isla sa Pasipiko. Handurawa nga nagalangoy ka sa asul-asulon nga tubig, nagalakatlakat sa madabong nga kagulangan, ukon nagapakig-upod sa makawiwili nga mga tumandok. May amo pa bala sini nga paraiso karon? Aba huo! Masapwan mo ini sa nabaw-ing nga mga isla sang Vanuatu.

NAHAMTANG halos sa tungatunga sang Australia kag Fiji, ang Vanuatu ginahuman sang mga 80 ka magamay nga mga isla nga daw korte panga sa nabagatnan-nakatundan sang Pasipiko. Suno sa mga geologo, ang dalagku nga mga tectonic plate sang crust sang duta nagsantikanay kag nangin mataas nga mga bukid nga kalabanan sa idalom sang tubig. Ang putukputukan sang pinakamataas sa sini nag-ulhot sa dagat, kag nangin ang mga isla sang Vanuatu nga may batuhon kag mataas nga mga pil-as ukon mga bukid. Sa karon, ang pagsantikanay sang duta nagaresulta sang mga linog kag paglupok sang siam ka buhi nga bulkan. Sarang pa gani makapalapit ang maisog nga mga bisita agod tan-awon ang nagabukal nga lava.

Madamo ang kagulangan sa sining mga isla. Lugar ini sang dalagku nga mga lunok nga tuman gid kagapa. Ginapatahom ini sang kapin sa 150 ka espesyi sang mga orkidya kag 250 ka sahi sang mga pako. Ang tuman katahom nga mga baybayon kag mga pil-as nagapangalihid sa matin-aw nga mga tubig nga puno sang maduagon nga mga isda kag mga korales. Ang mga turista gikan sa bug-os nga kalibutan nga mahuyugon sa kinaugali nagakadto sa Isla sang Epi agod makalangoylangoy upod sa mga dugong. *

Mga Kanibal kag mga Cargo Cult

Ang una nga mga manuglagulad halin sa Europa nag-abot sa Vanuatu sang 1606. * Mabangis sadto ang mga tribo nga nagapuyo sa mga isla, kag lapnag ang kanibalismo. May mga kagulangan man sadto sang sandalwood, isa ka mahumot nga kahoy nga ginapakabahandi sa Asia. Apang ginpamulod ini sang taga-Europa nga mga negosyante kag ginbaligya. Nian nakursunadahan nila ang gintawag nila didto nga blackbirding.

Ang blackbirding amo ang pagkuha sing mga tumandok nga mangin sakada sa katubuhan kag sa mga plantasyon sang bulak sa Samoa, Fiji, kag Australia. Ang mga sakada may tatlo kuno ka tuig nga kontrata nga ila ginpirmahan sing kinabubut-on. Apang ang matuod, kalabanan sa ila ginkidnap. Mga duha ka gatos ka tuig ang nagligad, halos katunga sang hamtong nga kalalakin-an sa mga isla sang Vanuatu ang nagaobra sa iban nga pungsod. Wala makabalik ang kalabanan. Halos 10,000 sa ila ang napatay sa Australia lamang, kalabanan sa balatian.

Daku man nga halit ang nahimo sa mga isla sang Vanuatu bangod sang mga balatian gikan sa Europa. Halos wala sing mahimo ang mga taga-isla sa tipdas, iltor, buti, kag iban pa nga balatian. “Ang ordinaryo nga kataro nag-ubos sang bug-os nga populasyon,” siling sang isa ka tiliman-an.

Ang mga misyonero sang Cristiandad nag-abot sa Vanuatu sang 1839 kag gin-agda sila dayon sa sinalusalo—sila kuno ang ginpanyapon! Madamo sang nagbulos ang ginkaon man. Apang sang ulihi, nangin permanente na ang mga Protestante kag mga Katoliko sa mga isla. Otsenta porsiento kuno sang mga pumuluyo sang Vanuatu karon ang mga Cristiano. Walay sapayan sini, ang isa ka awtor nga si Paul Raffaele nagsiling nga “madamo pa gihapon sang mga pumuluyo ang nagasimba sa mga babaylan nga may mga anting-anting nga mga bato nga ginagamit nila sa mga ritwal subong sang paglumay, pagpatambok sa baboy ukon pagpatay sa kaaway.”

Ang Vanuatu isa man sa mga duog sa kalibutan diin nagdugay ang mga cargo cult. Sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, tunga sa milyon ka soldado halin sa Estados Unidos ang nag-agi sa Vanuatu pakadto sa mga patag-awayan sa Pasipiko. Nahalawhaw ang mga taga-isla sa tuman kadamo nga manggad, ukon “kargamento,” nga dala sang mga soldado. Sang natapos ang inaway, nanghimos kag naghalin ang mga Amerikano. Minilyon ka dolyar sang sobra nga mga kagamitan kag mga suplay ang ginpanghulog sa dagat. Ang relihioso nga mga grupo, nga gintawag mga cargo cult, nagpatindog sing mga pantalan kag mga hulugpaan kag naghimo sing kahimusan nga ang mga soldado ginahanas nga daw nagailinaway agod maganyat liwat ang mga dumuluong. Bisan karon, ginatos ka pumuluyo sa Isla sang Tanna ang nagapangamuyo gihapon kay John Frum, “ang ginapatihan nga Amerikano nga mesias” nga kuno, magabalik kag magadala sing bugana nga kargamento.

Nanuhaytuhay nga Kultura

Talalupangdon gid ang pagkananuhaytuhay sang mga lenguahe kag mga kinabatasan sa sini nga pungsod. Ang isa ka libro nagsiling: “Ang Vanuatu amo kuno ang may pinakadamo nga lenguahe sa bug-os nga kalibutan kon ibase sa kadamuon sang pumuluyo.” Di-magkubos sa 105 ka lenguahe kag pila ka dialekto ang ginahambal sa bug-os nga pungsod. Ang Bislama, Ingles kag Pranses amo ang opisyal nga mga lenguahe sang pungsod, apang ang Bislama amo ang ginagamit pirme.

Apang sa bug-os nga isla isa lang gihapon ka butang ang nagapabilin: Ang mga ritwal amo gihapon ang nagakontrol sang tanan nga bahin sang pagkabuhi. Ang isa ka seremonya tuhoy sa pertilidad sa Isla sang Pentecost amo ang ginhalinan sang bungee jumping nga bantog sa bug-os nga kalibutan. Kada tuig sa kapiestahan para sa kamote, nagalumpat ang mga kalalakin-an kag kabataan nga mga lalaki halin sa ibabaw sang torre nga kahoy nga mga 20 tubtob 30 ka metros ang kataason. Ang malaba lamang nga balagon nga ginahigot sa ila buol amo ang nagaluwas sa ila. Paagi sa pagsangyad sang ila mga ulo sa duta, nagalaum ang mga nagalumpat nga “magpatubas” ang duta para sa masunod nga tuig.

Sang nagligad lang nga mga tinuig nga puede makadtuan sang iban nga tawo ang pila ka minuro sang Isla sang Malekula. Diri nagapuyo ang mga tribo nga nakilal-an subong Big Nambas kag Small Nambas. Mga mapintas anay sila nga mga kanibal, nga nagkaon sang ila katapusan nga biktima sang 1974. Subong man, pila lang ka tuig ang nagligad nga nauntat ang ila kustombre nga bugkusan ang mga ulo sang lalaki nga mga lapsag agod maglaba ang bagol kay “natahuman” sila sa sini. Sa karon, mainabyanon gid ang mga Nambas kag luyag gid nila ipaambit ang ila napanubli nga mga kultura sa mga bisita.

Mga Tawo sa Paraiso

Nagakadto ang mga bisita sa Vanuatu agod magbakasyon. Apang ang mga Saksi ni Jehova mga 70 ka tuig na diri kag nagbulig sa mga tawo nga makilala ang Dios. Ang mga panikasog sang mga Saksi sa sining “ukbong sang duta” may maayo nga resulta. (Binuhatan 1:8) (Tan-awa ang kahon nga “Adik sa Kava Sadto Apang Cristiano Na Karon.”) Sang 2006 lima ka kongregasyon sang mga Saksi sa pungsod ang naghinguyang sing kapin sa 80,000 ka oras sa pagpaambit sang mensahe sang Biblia tuhoy sa nagapakari nga paraiso sa duta. (Isaias 65:17-25) Makalilipay nga ang mga pag-ipit kag mga kabalaka karon madula na sa Paraiso!—Bugna 21:4.

[Mga nota]

^ par. 5 Nagakaon sang hilamon sa dagat ang mga dugong kag nagalaba ini sing 3.4 metros kag nagabug-at sing 400 kilos.

^ par. 7 Ang Vanuatu gintawag sadto nga New Hebrides antes sang independensia sini sang 1980.

[Kahon/Retrato sa pahina 17]

ANG MALIPAYON NGA MGA ISLA

Sang 2006, nanguna ang Vanuatu sa bug-os nga kalibutan sa Happy Planet Index. Ini nga indese ginhimo sang New Economics Foundation nga isa ka nagapanalawsaw nga kompanya sa Britanya. Ginsurbe sini ang 178 ka pungsod kon ano nga pungsod ang malipayon, malawig ang kabuhi, kag wala gawa nagahalit sa palibot. “Ang [Vanuatu] amo ang nanguna bangod ang mga tawo diri malipayon, nagakabuhi sing halos 70 ka tuig kag halos wala nagahalit sa planeta,” siling sang Vanuatu Daily Post nga pamantalaan.

[Retrato]

Bayo sang tumandok

[Credit Line]

[Kahon/Retrato sa pahina 17]

ADIK SA KAVA SADTO APANG CRISTIANO NA KARON

Si Willie, nga tumandok sa Isla sang Pentecost, nagapahubog sang kava sugod sang pamatan-on pa sia. Ining maisog nga ilimnon naghalin sa ginlaga nga mga gamot sang katumbal. Kada gab-i nagadulingduling sia kon magpauli halin sa ilimnan sang kava. Nalubong sia sa utang. Pirme niya ginasakit ang iya asawa nga si Ida. Sang ulihi, isa ka Saksi ni Jehova nga kaupod niya sa trabaho ang nagpalig-on kay Willie nga magtuon sa Biblia. Nagpasugot sia. Sang primero, namatok si Ida sa pagtuon. Apang sang nagbuot ang iya bana, nagbag-o ang iya pensar kag nagsugod man sia sa pagtuon. Nag-uswag sila sa ila pagtuon sa Biblia. Sang ulihi, nadula ni Willie ang iya bisyo. Ginbawtismuhan sila ni Ida subong mga Saksi ni Jehova sang 1999.

[Mapa sa pahina 15]

NEW ZEALAND

AUSTRALIA

PACIFIC OCEAN

FIJI

[Retrato sa pahina 16]

Ang mga nagalumpat nagapakigbahin sa sining delikado katama nga buhat subong bahin sang seremonya sa patubas

[Credit Line]

[Credit Line sang retrato sa pahina 15]

[Credit Line sang retrato sa pahina 16]

MAGMATA!