Pagbusog sang Ngipon—Madugay na nga Problema

Sang nagligad nga kapin sa apat ka gatos ka tuig, may isa ka napanaptan sing maduagon nga manugtonto nga nagapabugal sa merkado sang banwa nga makagabot sia sing ngipon nga indi masakit. Ang iya kunsabo, nga daw nagapaganot, nagpalapit, kag kuno abi gingabutan sia. Dayon, ginpakita sang manugtonto sa tanan nga tumalan-aw ang bag-ang nga may dugo pa. Dugaydugay, naengganyo na ang mga tawo nga nagabusog ang ngipon nga magbayad kag magpagabot man. Ang paggabot ginadunganan sang tuman katunog nga mga bombo kag mga trumpeta agod indi mabatian ang pagtiyabaw sang mga ginagabutan nga mahimo tunaan nga indi na lang magpagabot ang iban. Pagligad sang pila ka adlaw, mahimo nga maimpeksion ang gingabutan, apang wala na ang manugtunto.

PILA na lang karon ang nagapagabot sing ngipon sa sining mga manugtunto kay matapna na karon sang mga dentista ang pagbusog sang ngipon, kag masami indi na kinahanglan nga gabuton pa ang ngipon. Walay sapayan sini, madamo gihapon nga tawo ang nahadlok magpadentista. Maapresyar naton ang mga dentista karon kon binagbinagon naton kon san-o gid natukiban sang mga dentista ang indi masakit nga paagi sang paggabot sang ngipon.

Ang pagkaguab sang ngipon mahimo amo ang ikaduha nga pinakaordinaryo nga balatian sang tawo, masunod sa trangkaso. Madugay na ini nga balatian. Ginapakita sang binalaybay ni Hari Solomon sa Israel sang una nga ang kabudlayan bangod sa pagkaungab sang ngipon amo ang mapaabot sang mga tigulang.—Manugwali 12:3.

Bisan ang mga Lider Nag-antos

Bisan si Elizabeth I sang Inglaterra nag-antos man bangod sang pagbusog sang iya ngipon. Ang isa ka Aleman nga bisita nga nakakita sang iya maitom nga ngipon nagkomento nga “ini nga depekto kinaandan sa mga Ingles, kay palagamit sila sing kalamay.” Sang Disiembre 1578, adlaw-gab-i nga nagabusog ang ngipon sang reyna. Ginrekomendar sang iya mga doktor nga gabuton ang nagabusog nga ngipon, apang nangindi sia, ayhan bangod nahadlok sia kay masakit ini. Agod makumbinsi sia, ginpagabot ni John Aylmer nga obispo sang London sa atubangan niya mismo ang iya may guab nga ngipon. Isa ini ka daku nga sakripisyo kay pila na lang ang ngipon sang tigulang!

Sadto, nagapagabot ang ordinaryo nga mga tawo sang ila ngipon sa barbero ukon bisan gani sa manugsalsal. Apang sang makasarang na ang mga tawo sa pagbakal sing kalamay, nagdamo man ang mga ngipon nga nagakapierde, gani kinahanglan man ang madamo nga lantip nga mga manuggabot. Amo kon ngaa nga ang pila ka doktor nagpakita sing interes kon paano bulngon ang may pierde nga mga ngipon. Apang dapat sila magtuon kon paano ini himuon kay indi manudlo ang mga eksperto na nga manuggabot. Pila lang ang mga libro tuhoy sa sini.

Mga isa ka gatos ka tuig pagkatapos sang paggahom ni Elizabeth I naghari sa Pransia si Louis XIV. Halos sa bug-os niya nga kabuhi nag-antos sia bangod sang iya nagabusog nga ngipon kag sang 1685 ginpagabot niya ang tanan niya nga ngipon sa ibabaw sa nawala nga bahin. Nagsiling ang iban nga ang iya nagabusog nga ngipon amo ang kabangdanan kon ngaa nagdesisyon sia nga idingot ang kahilwayan sa pagsimba sa Pransia, nga  nagresulta sa mapintas nga mga paghingabot sa minoridad nga mga relihion.

Kon Paano Nangin Moderno ang Pagbulong sa Ngipon

Ang impluwensia sang maluho nga pagkabuhi ni Louis XIV sa katilingban sang Pransia nagdul-ong sa pag-uswag sang mga dentista. Ang pagpabilin sa puesto sa palasyo kag sa alta sosiedad nasandig sa maayo nga hitsura. Kinahanglan ang pagpatakod sing pustiso indi lamang para makakaon sing maayo kundi labi na agod magtahom ang hitsura. Bangod sini nagtuhaw ang isa ka bag-o nga grupo sang mga manugbusbos—mga dentista para lamang sa manggaranon nga mga kliyente. Ang labing bantog nga dentista sa Paris amo si Pierre Fauchard, nga nakatuon sa pag-opera sa navy sang Pransia. Sia ang una nga nagtawag sang iya kaugalingon nga manugbusbos sang ngipon. Ginmulay niya ang mga manugbusbos kay ginpabay-an lang nila nga ang manggabot sang ngipon amo ang indi sangkol nga mga barbero kag mga manugtonto.

Sang 1728 nagsulat si Fauchard sang libro nga nagasugid sang tanan nga pamaagi sa pag-amlig sang ngipon amo nga indi na ini sekreto. Bangod sini, gintawag sia nga “Amay sang mga Dentista.” Sia ang una nga nagpapungko sa mga pasyente sa isa ka pinasahi nga pulungkuan sa baylo nga sa salog lang. Nag-imbento man si Fauchard sing lima ka gamit sa paggabot sang ngipon, apang wala lamang sia manggabot sing ngipon. Nag-imbento man sia sing barina para sa ngipon kag naghimo sing mga paagi agod pastahan ang mga guab. Natukiban man niya ang paagi kon paano pastahan ang gamot sang ngipon nga gintawag root canal kag itakod ang artipisyal nga ngipon sa nabilin nga gamot. Naghimo man sia sing tiposo (ivory) nga pustiso kag ginbutangan ini sing spring agod indi maghulaghulag ang pustiso sa naibabaw nga bahin. Ginhimo niya ang pagdentista nga isa ka propesyon. Ang iya impluwensia nakalab-ot bisan gani tubtob sa Amerika.

Ang Pag-antos sang Una nga Presidente sang Amerika

Mga isa ka siglo pagkatapos sang panahon ni Louis XIV, si George Washington sang Amerika nag-antos man bangod sa pagbusog sang iya ngipon. Halos kada tuig gingabutan sia sing ngipon halin sang 22 anyos sia. Handurawa ang iya pag-antos bangod sang iya nagabusog nga ngipon samtang ginapangunahan niya ang mga soldado sang Amerika batok sa Britanya. Sang magpungko sia subong una nga presidente sang Estados Unidos sang 1789, halos ungab na sia.

Natublag gid si Washington bangod daw nagyang-ub sia kag indi santo ang iya pustiso. Nabalaka gid sia sa iya hitsura samtang nagatinguha sia nga makilala subong presidente sang bag-o nga pungsod. Sadto, wala ginahimo ang pustiso suno sa molde kundi ginatigib ini halin sa tiposo, amo nga mabudlay ini iplastar. Amo man sini nga kabudlayan ang naeksperiensiahan sang mga taga-Inglaterra nga mga lalaki. Ang rason kuno nga indi palakadlaw ang mga lalaki amo nga nagalikaw sila nga magkadlaw kay basi makita ang ila pustiso.

Ang isa ka leyenda nga kahoy kuno ang pustiso ni Washington indi matuod. Ang iya pustiso may ngipon sang tawo, tiposo, kag tingga, apang wala sing kahoy. Mahimo nga ginbakal sang iya mga dentista ang mga ngipon gikan sa mga kawatan sa sementeryo. Ginasunod sadto sang mga negosyante sang ngipon ang mga soldado sa patag-awayan kag ginagabot nila ang ngipon sang mga nagakapatay kag nagatagumatayon nga mga soldado. Amo kon ngaa mga manggaranon lamang sadto ang makapapustiso. Nasarangan sang ordinaryo nga tawo ang pustiso sugod lamang sang katuigan 1850 sang madiskobrehan nga puede gamiton ang vulcanized nga goma sa paghimo sing mga balayan sang pustiso. Bisan pa ang mga dentista ni Washington amo sadto ang nagapanguna sa ila propesyon, wala nila gihapon mahangpan sing bug-os ang ginatunaan sang pagbusog sang ngipon.

 Kon Ngaa Nagabusog ang Ngipon

Sang una nga tiempo tubtob sang katuigan 1700, ginapatihan sang mga tawo nga ginaut-ot sang mga ulod ang ngipon amo nga nagabusog ini. Sang 1890 nadiskobrehan ni Willoughby Miller, isa ka Amerikano nga dentista nga nagatrabaho sa Alemanya sa Unibersidad sang Berlin, ang rason kon ngaa nagakaguab kag nagabusog ang ngipon. Ang isa ka sahi sang bakterya nga nagadamo sa kalamay nagapatubas sing asido nga nagauk-ok sa mga ngipon. Apang, paano ini malikawan? Natukiban ang sabat paagi sa isa ka aksidente.

Sa sulod sang mga tinuig, nagakatingala ang mga dentista sa Colorado, E.U.A. kon ngaa madamo nga tawo didto ang may tariki sa ngipon. Sang ulihi, natukiban nga ang sobra nga flouride sa tubig amo ang ginatunaan. Apang samtang ginausisa nila ini nga problema sa sina nga duog, nadiskobrehan sang mga manugpanalawsaw ang isa ka kamatuoran nga mapuslanon para sa tanan kon paano malikawan ang pagkaguab sang ngipon: Mas madamo sing guab ang ngipon sang mga tawo nga ang tubig nga ila ginainom kulang sing fluoride. Ang flouride, nga masami yara sa tubig, isa ka ingrediente sang enamel ukon putos sang ngipon. Sang ang tubig nga ginainom sang mga tawo nga kulang sing fluoride, ginbutangan sing nagakaigo nga kadamuon sini, nabuhinan sing 65 porsiento ang kadamuon sang may guab sa ngipon.

Gani nahangpan na ang kabangdanan sang pagbusog sang ngipon. Masami nga ang pagkaguab amo ang nagapabusog sang ngipon. Ang kalamay isa sa ginatunaan sini. Apang, ang flouride nagatapna sini. Walay sapayan sini, kinahanglan gihapon nga magsipilyo ka sing maayo kag maggamit sing floss.

Indi Masakit nga Pagbulong sang Ngipon

Antes matukiban ang anestisya, masakit gid magpagabot sing ngipon. Ginakagis sang mga dentista ang gabok nga bahin sang ngipon paagi sa matalom nga mga instrumento kag ginapastahan ini sing binukbok nga mainit nga metal. Bangod wala pa sila sadto sing iban nga paagi sang pagbulong, ginaduon nila ang nagabaga nga salsalon sa gamot sang ngipon agod masunog ang naapektuhan nga nasulod nga bahin sini. Antes maimbento ang espesyal nga mga kagamitan kag ang anestisya, masakit gid magpagabot sing ngipon. Apang gin-antos lang ini sang mga tawo kay mas indi maagwanta ang pagbusog sang ngipon. Bisan pa nakabulig ang mga tanom subong sang opio, marijuana, kag mandragora nga gingamit sa sulod sang malawig nga tion, nagpahaganhagan lang ini sang kasakit. Maabot ayhan ang adlaw nga indi na masakit kon gabutan ka sing ngipon?

Natalupangdan nga puede gamiton nga anestisya ang nitrous oxide ukon laughing gas, nga natukiban sang Ingles nga kemiko nga si Joseph Priestley sang 1772. Apang sang 1844 lang ini gingamit subong anestisya. Sang Disiembre 10 sina nga tuig, si Horace Wells, isa ka dentista sa Hartford, Connecticut, E.U.A., nagtambong sa isa ka lektura diin gingamit ang laughing gas. Natalupangdan ni Wells nga bisan pa nagkalabunggo na sa bangko ang mga lulod sang mga nakahaklo sini, wala gihapon sila nasakitan. Mahinuklugon nga tawo si Wells kag naluoy gid sia sa iya mga pasyente nga nagaantos sa kasakit. Napensaran niya dayon nga gamiton ang gas subong anestisya. Apang antes ini gamiton sa iban, gintilawan niya ini anay sa iya kaugalingon. Pagkadason nga adlaw, ginhaklo niya ang gas tubtob nga nalipong sia. Pagkatapos, gingabot sang iya upod ang iya nagabusog nga bag-ang. Amo ini ang nangin umpisa. Indi na masakit ang magpagabot sing ngipon! *

Sugod sadto nag-uswag pa gid ang mga pamaagi nga ginagamit sang mga dentista. Gani, indi ka na karon mahadlok magpadentista.

[Nota]

[Retrato sa pahina 28]

Ang tiposo nga pustiso ni George Washington, una nga presidente sang Estados Unidos

[Credit Line sa pahina 28]

Courtesy of The National Museum of Dentistry, Baltimore, MD

[Retrato sa pahina 29]

Ang paglaragway sa una nga paggabot sang ngipon nga nagagamit sing nitrous oxide subong anestisya sang 1844

[Credit Line]

Courtesy of the National Library of Medicine

[Credit Line sang retrato sa pahina 29]

Courtesy of the National Library of Medicine