Kon Paano Mo Maamligan ang Imo mga Anak

ANG pila sa aton daw nagalikaw nga hambalan ang tuhoy sa seksuwal nga pag-abuso sa mga bata. Bisan ang mga ginikanan indi luyag nga pamensaron ini! Apang, isa ini karon ka hitabo sa kalibutan nga tuman gid ka makakulugmat kag makasiligni, kag ang epekto sini sa mga bata makahalalit gid. Isa bala ini ka butang nga takus binagbinagon? Ano ang handa mo nga himuon agod amligan ang imo anak? Diutay gid lang nga panikasog nga hibaluon ang makasiligni nga kamatuoran tuhoy sa pag-abuso. Apang, makabulig ini sing daku agod maamligan ang imo mga anak.

Indi pagtuguti nga madulaan ka sing kaisog nga atubangon ang problema bangod sang kalapnag sini. Bisan pa nagabatyag ka nga daw indi sangkol, may mga ikasarang ka nga mga tinuig pa ang kinahanglan antes matigayon sang imo anak. Sa sulod sang madamo nga tinuig, nakatigayon ka na sing madamo nga ihibalo, eksperiensia, kag kaalam. Kinahanglan mo na lang nga pabakuron ini nga mga ikasarang kag gamiton ini sa pag-amlig sa imo anak. Binagbinagon naton ang tatlo ka sadsaran nga mga tikang nga sarang himuon sang tanan nga ginikanan. Ini amo ang masunod: (1) Mangin ang una nga manug-amlig sang imo anak batok sa pag-abuso, (2) sugiri kag pahangpa ang imo anak sang problema, kag (3) tudlui ang imo anak sang dapat niya himuon sa pag-amlig sang iya kaugalingon.

Ikaw Bala ang Una nga Manug-amlig?

Ang mga ginikanan, indi ang mga anak, amo ang may panguna nga responsibilidad sa pag-amlig sa mga anak. Gani, ang mga ginikanan amo ang una nga dapat tudluan. Kon ikaw isa ka ginikanan, may yara pila ka butang nga dapat mo mahibaluan tuhoy sa pag-abuso sa bata. Dapat mo mahibaluan kon sin-o ang nagaabuso sa mga bata kag kon paano nila ini ginahimo. Sa masami, nagahunahuna ang mga ginikanan nga ang nagahimulos sa mga bata amo ang mga estranghero nga nagapatupling sa dulom kag nagapangita sing mga paagi nga kidnapon kag himuslan ang mga bata. May amo gid  man sini nga sahi sang mga tawo. Masami naton mabalitaan ang tuhoy sa ila. Apang, diutay lang sila. Sa mga 90 porsiento nga kaso sang seksuwal nga pag-abuso sa mga bata, ang nagahimo sini amo ang isa nga kilala na kag ginasaligan sang bata.

Natural lang nga daw indi ka makapati nga ang isa ka mabuot nga kaingod, manunudlo, tag-atipan sang kapagros, coach, ukon himata may malain gali nga handum sa imo anak. Sa pagkamatuod, indi subong sini ang kalabanan nga mga tawo. Indi ka dapat mangin diskompiado sa tanan sa imo palibot. Apang, maamligan mo ang imo anak kon mahibaluan mo ang mga taktika sang isa ka kinaandan nga manug-abuso sang bata.—Tan-awa ang kahon sa pahina 6.

Mas handa ka nga mangin ang una nga manug-amlig sang imo anak kon mahibaluan mo ini nga mga taktika. Halimbawa, kon ang isa nga daw mas interesado sa mga bata sangsa mga hamtong magapakita sing pinasahi nga atension kag magahatag sing mga regalo sa imo anak ukon magapresentar nga bantayan sia ukon updon sia sa paglagaw, ano ang himuon mo? Magahinakop ka bala nga basi himuslan niya ang imo anak? Indi. Indi magpadasudaso sa paghinakop. Ayhan maayo ang iya tinutuyo. Apang, rason man ini nga magmabinantayon ka. Ang Biblia nagasiling: “Ang kulangkulang nagapati sa tagsa ka polong, apang ang mahalongon nagatan-aw sa iya paglakat.”—Hulubaton 14:15.

Indi pagkalimti nga ang bisan ano nga butang nga indi gid kinaandan mahimo nga pakunokuno lamang. Usisaa sing maayo ang bisan sin-o nga nagapresentar nga bantayan ang imo anak. Pahibalua sia nga pirme mo tulutan-awon ang imo anak. Sanday Melissa kag Brad, nga lamharon nga mga ginikanan nga may tatlo ka anak nga lalaki, nagahalong gid nga bayaan sing isahanon ang ila anak upod sa isa ka hamtong. Sang nagtuon sing piano ang isa nila ka anak nga lalaki sa ila balay, ginsilingan ni Melissa ang nagatudlo: “Samtang yari ka, magagua sulod ako sa kuarto.” Daw sobra gid ini nga pagbantay, apang mas maayo nga himuon ini sang mga ginikanan sangsa maghinulsol sila sa ulihi.

Mangin interesado sa kon ano ang ginahimo sang imo anak, sa kon sin-o ang iya mga abyan, kag sa kon ano ang nagakatabo sa eskwelahan. Hibalua ang tanan nga detalye tuhoy sa ginaplano nga paglagaw upod sa mga abyan ukon upod sa mga manunudlo kag mga kabutho. Ang isa ka propesyonal sa kapagros sa hunahuna kag 33 ka tuig na nga nagapangabudlay sa mga kaso sang seksuwal  nga pag-abuso nagsiling nga madamo na sia sing nakita nga mga kaso nga nalikawan kuntani kon nangin mabinantayon lamang ang mga ginikanan. Ginbalikwat niya ang ginsiling sang isa ka bilanggo nga naghimulos sa mga bata: “Literal nga ginahatag sang mga ginikanan sa amon ang ila mga anak. . . . Ginapahapos gid nila ini para sa akon.” Indi pagkalimti nga ang laban sa ila mas gusto nga himuslan ang mga mahapos biktimahon. Kon ang mga ginikanan interesado gid sa ginahimo sang ila mga anak, ang ila mga anak indi mahapos nga biktimahon.

Ang isa pa ka paagi agod mangin una ka nga manug-amlig sang imo anak amo ang mangin maayo ka nga manugpamati. Ang mga bata talagsa lang nagapanugid nga ginhimuslan sila. Nahuya kag nabalaka gid sila sa reaksion sang iban. Gani, mamati sing maayo, bisan sa magagmay nga mga palatandaan. * Kon natublag ka sa ginsiling sang imo bata, palig-una sia sa paghambal paagi sa pagpamangkot sa iya sing matawhay. Kon magsiling sia nga indi na niya luyag magbalik ang nagabantay sa iya, pamangkuta sia kon ngaa. Kon magsiling sia nga nasaw-ahan sia sa ila hampang, pamangkuta sia: “Ano nga hampang? Ano ang ginahimo niya?” Kon magreklamo sia nga indi niya gusto ang pag-itik sa iya, pamangkuta sia, “Diin ka niya gin-itik?” Indi gilayon pagbalewalaa ang sabat sang bata. Ginasilingan sang mga manug-abuso ang bata nga wala sing magapati sa iya kon manugid sia; kag makapasubo nga matuod ini. Kag kon ang bata ginhimuslan, mahapos sia nga makapasag-uli gikan sa makahalalit nga mga epekto sini kon patihan kag suportahan sia sang iya ginikanan.

Sugiri kag Pahangpa ang Imo Anak sang Problema

Ginbalikwat sang isa ka libro tuhoy sa pag-abuso sa bata ang isa ka ginpamatbatan nga manughimulos nga nagsiling: “Hatagi ako sang bata nga wala sing hinalung-ong sa sekso, kag ginhatagan mo ako sang akon masunod nga biktimahon.” Ining makakulugmat nga pinamulong isa ka pahanumdom gid sa mga ginikanan. Ang mga bata nga wala sing hinalung-ong sa sekso mas mahapos nga limbungan sang mga manughimulos. Ang Biblia nagasiling nga ang  ihibalo kag kaalam magaluwas sa aton “sa mga tawo nga nagapamolong sing mga butang nga tiko.” (Hulubaton 2:10-12) Indi bala amo sini ang imo luyag para sa imo anak? Kon amo, subong ikaduha nga sadsaran nga tikang sa pag-amlig sa iya, tudlui sia sining importante nga topiko.

Apang, paano mo ini himuon? Madamo nga ginikanan ang nahuya nga hambalan ang sekso sa ila mga anak. Mahimo nga nahuya man ang imo anak, kag mahimo nga indi gid sia makighambal sa imo tuhoy sini. Gani, ikaw ang dapat mag-una. Si Melissa nagsiling: “Nag-umpisa kami samtang bata pa sila paagi sa paghingalan sang mga parte sang lawas. Agod ipakita sa ila nga normal lang ukon wala sing dapat ikahuya sa bisan ano nga parte sang lawas, wala kami maggamit sing binatabata nga mga tinaga.” Mas mahapos nga hambalan ang tuhoy sa pag-abuso pagkatapos sini nga paghambalanay. Madamo nga ginikanan ang prangka nga nagasiling sa ila mga anak nga ang natabunan nga mga parte sang ila lawas kon nagasuksok sila sing inugpaligo pinasahi kag indi dapat makita sang iban.

Si Heather, nga ginsambit sa nauna nga artikulo, nagsiling: “Ginsilingan namon ni Scott ang amon anak nga lalaki nga ang iya kinatawo indi hampanganan kag indi dapat makita sang iban. Indi ini dapat hampangan sang bisan sin-o—bisan ni Mommy, ni Daddy, ukon sang doktor. Kon dalhon namon sia sa doktor, ginapaathag namon sa iya nga tan-awon lang sang doktor kon bala mapagros sia, amo kon ngaa mahimo tandugon sang doktor ini nga parte sang iya lawas.” Pirme ginahimo sang duha ka ginikanan ini nga pagpakighambal, kag ginapasalig nila ang bata nga mahimo sia makapalapit sa ila sa bisan ano nga tion kag makapanugid kon may naghapulas sa iya sing di-nagakaigo ukon sing makasalaw-a. Ginapanugyan sang mga eksperto sa pag-atipan sa bata kag sa pagtapna sa pag-abuso nga himuon sang mga ginikanan ang kaangay nga pagpakighambal sa ila mga anak.

Nasapwan sang madamo nga ang libro nga Magtuon Gikan sa Daku nga Manunudlo * daku nga bulig sa pagtudlo sini nga topiko. Ang kapitulo 32, “Kon Paano Gin-amligan si Jesus,” may yara tampad apang makalulugpay nga mensahe para sa mga bata tuhoy sa katalagman sang pag-abuso kag sa importansia nga amligan ang ila kaugalingon. “Ang libro naghatag sa amon sing maayo gid nga paagi agod pabakuron ang ginhambal na namon sa amon mga anak,” siling ni Melissa.

Dapat mahibaluan sang mga bata nga may mga tawo karon nga maluyag gid sa paghapulas sa mga bata ukon magpahapulas sa mga bata. Ang mga bata indi dapat mangin mahinadlukon ukon mangin diskompiado sa tanan nga mga hamtong bangod sini nga paandam. “Isa lamang ini ka mensahe agod maamligan nila ang ila kaugalingon,” siling ni Heather. “Kag isa lamang ini sa madamo pa nga mga mensahe, nga ang kalabanan sini wala sing labot sa pag-abuso. Ang akon anak indi nangin mahinadlukon bangod sini.”

Dapat mo man tudluan ang imo anak sang balanse nga pagtamod sa pagkamasinulundon. Ang pagtudlo sa bata nga magsunod isa ka importante kag mabudlay nga leksion. (Colosas 3:20) Apang, mahimo ini masobrahan. Kon ang bata ginatudluan nga dapat niya pirme sundon ang bisan sin-o nga hamtong, bisan ano man ang ipahimo sa iya, nian, mahimo nga mahapos sia himuslan. Mamutikan dayon sang mga manughimulos kon ang bata sobra ka masinulundon. Ginatudluan sang maalamon nga mga ginikanan ang ila mga anak nga ang pagkamasinulundon may limitasyon. Para sa mga Cristiano, mahapos ini ipahangop. Daw subong lang ini sang pagsiling sa ila: “Kon may magpahimo sa imo sing butang nga ginasiling ni Jehova nga Dios nga malain, indi kinahanglan nga himuon mo ini. Bisan si Mommy ukon si Daddy indi gid dapat magpahimo  sa imo sang mga butang nga ginasiling ni Jehova nga malain. Kag pirme ka manugid kay Mommy ukon kay Daddy kon may magpahimo sa imo sing malain.”

Sa katapusan, pahangpa ang imo anak nga wala sing bisan sin-o ang dapat magsiling sa iya nga maglikom sia sa imo. Hambala sia nga kon may magsiling sa iya nga ilikom sa imo ang isa ka butang, dapat sia pirme magpalapit kag magpanugid sa imo. Bisan ano pa ang ginhambal sa iya—bisan pa ginpahog sia ukon may nahimo sia nga malain—pirme sia makapalapit kay Mommy ukon kay Daddy kag makapanugid sa ila. Indi dapat mahadlok ang anak sa sini nga instruksion. Pasaliga sia nga ang kalabanan nga mga tawo indi gid magahimo sini nga mga butang—ang hikapon sia sa mga parte sang lawas nga indi dapat, ang silingan sia nga lapason ang Dios, ukon ang pangabayon sia nga taguon ang isa ka likom. Kaangay sang isa ka plano kon paano makapalagyo kon may sunog, ini nga mga instruksion tuhoy sa abuso mga pangaman ukon “kon pananglit” lamang nga mga mensahe kag ayhan indi gid kinahanglanon.

Tudlui ang Imo Anak sang Dapat Niya Himuon

Ang ikatlo nga tikang nga binagbinagon naton amo ang pagtudlo sa imo anak sang pila ka simple nga butang nga dapat himuon pananglit nga may maghimulos sa iya samtang wala ka. Ang isa ka paagi nga masunson ginapanugyan amo ang kaangay sang isa ka hampang. Ang mga ginikanan nagapamangkot sing “Ano abi kon . . . ?” kag ginasabat ini sang bata. Ayhan magasiling ka, “Ano abi kon sa paglagaw naton sa mall, nadula ka? Paano mo ako pangitaon?” Ang sabat sang bata mahimo nga indi gid subong sang ginalauman mo, apang matuytuyan mo sia paagi sa dugang pa nga mga pamangkot subong sang, “May nahunahuna ka pa bala nga mahimo mo himuon agod amligan ang imo kaugalingon?”

Mahimo pamangkuton mo man ang bata kon ano ang himuon niya kon may maghikap sa iya sing di-nagakaigo. Kon madali makulbaan ang bata sa sini nga mga pamangkot, mahimo magsugilanon ka tuhoy sa iban nga bata. Halimbawa: “Isa ka bata nga babayi ang kaupod sang paborito niya nga tiyo, apang sang ulihi, luyag sang tiyo nga hikapon sia sa parte sang iya lawas nga indi dapat hikapon. Ano sa banta mo ang dapat niya himuon agod amligan ang iya kaugalingon?”

Ano ang itudlo mo sa imo anak nga himuon niya sa ginsambit nga mga kahimtangan? Ang isa ka awtor nagsiling: “Ang malig-on nga pagsiling sing ‘Indi!’ ukon ‘Indi ina paghimua!’ ukon ‘Palayo ka!’ daku gid ang mahimo agod mahadlok kag magpalayo ang manug-abuso kag magpangita sing iban nga biktima.” Buligi ang imo anak nga ipasundayag ang malip-ot nga mga senaryo agod may kompiansa sia sa pagpangindi sing mabaskog, sa pagpalayo sing maabtik, kag sa pagsugid sa imo sang natabo. Bisan pa nga daw nakahangop gid ang bata samtang ginahanas, mahimo nga malipat sia pagligad sang pila ka semana ukon bulan. Gani pirme himua liwat ini nga paghanas.

Ang tanan nga nagaatipan sa bata, lakip na ang mga lalaki—amay, tiyo, ukon iban pa nga mga lalaki nga himata—dapat makigbahin sa sini nga paghambalanay. Ngaa? Bangod ang tanan nga nadalahig sa sini nga pagtudlo daw nagapasalig sa bata nga indi gid sila magahimo sing amo nga buhat sang pag-abuso. Makapasubo nga ining seksuwal nga pag-abuso nagakatabo mismo sa sulod sang pamilya. Binagbinagon sang masunod nga artikulo kon paano mo himuon ang imo pamilya nga isa ka duog nga dalangpan sa maabusuhon nga kalibutan.

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 5]

Mangin ang una nga manug-amlig sang imo anak

[Blurb sa pahina 7]

Sugiri kag pahangpa ang imo anak sang problema

[Blurb sa pahina 8]

Tudlui ang imo anak sang dapat niya himuon

[Kahon sa pahina 4]

SEKSUWAL NGA PAG-ABUSO—ISA KA BUG-OS KALIBUTAN NGA PROBLEMA

Sang 2006, ginpadala sang sekretaryo-heneral sang Nasyones Unidas sa UN General Assembly ang bug-os kalibutan nga report tuhoy sa kasingki batok sa mga kabataan nga gintipon sang isa ka independiente nga eksperto para sa UN. Suno sa report, mga 150 milyones ka bata nga babayi kag 73 milyones ka bata nga lalaki nga kubos sa 18 anyos ang nakaagi sining karon lang nga tuig sing “pilit nga seksuwal nga pagpakighirop ukon iban pa nga sahi sang seksuwal nga kasingki.” Makapakibot gid ini nga kadamuon, apang ang report nagsiling: “Mas manubo ini sa matuod gid nga kadamuon.” Ginpakita sang pagtuon gikan sa 21 ka pungsod nga sa pila ka duog, tubtob sa 36 porsiento sang mga kababayin-an kag 29 porsiento sang mga kalalakin-an ang ginhimuslan sang bata pa sila. Ang kalabanan nga nagahimo sini amo ang ila mga himata!

[Kahon sa pahina 6]

MGA TAKTIKA SA PAGBUYOK

Ang manug-abuso mahimo nga indi magagamit sing kusog sa iya mga biktima. Sa baylo, mahimo buyukon niya ang mga bata sing amat-amat. Una, magapili sia sing bata nga mahapos buyukon ukon intuon. Masunod, pakitaan niya sia sing pinasahi nga atension. Mahimo man niya kuhaon ang pagsalig sang mga ginikanan sang bata. Ang mga manug-abuso masami nga eksperto sa pagpakunokuno nga interesado gid sila sa bata kag sa pamilya.

Nian, mahimo na niya ihanda ang bata agod himuslan. Amat-amat sia nga mangin mainanggaon sa bata. Dugsingdugsingon niya sia kag itik-itikon. Mahimo pirme niya regaluhan ang bata kag ipahilayo sia sa iya mga abyan, mga utod, kag mga ginikanan agod masolo sia. Magaabot pa ang tion nga mahimo pangabayon niya ang bata nga ilikom sa iya mga ginikanan ang regalo nga ginhatag niya ukon ang plano nga malagaw sila nga duha. Amo ini ang mga taktika sa pagbuyok sa bata. Kon makuha na sang manug-abuso ang pagsalig sang bata kag sang mga ginikanan, handa na niya nga himuslan ang bata.

Sa liwat, indi sia mangin masingki ukon mapiliton kundi mangin malimbungon. Mahimo hingalitan niya ang pagkamausisaon sang bata tuhoy sa sekso, kag magapresentar nga ‘tudluan’ sia, ukon mahimo magpanugda sia nga magahampang sila sing isa ka “pinasahi nga hampang” nga dapat sila lang nga duha ang nakahibalo. Mahimo patan-awon niya ang bata sing pornograpiya agod mangin daw normal lang ang himuon niya.

Kon mahimuslan na niya ang bata, siguraduhon niya karon nga indi manugid ang bata. Mahimo sia maggamit sing lainlain nga mga taktika, lakip na ang pagpamahog kag pagpamasol. Halimbawa, mahimo magasiling sia: “Sala mo ini. Wala mo ako pagpunggi.” Mahimo magasiling pa sia: “Kon manugid ka sa imo mga ginikanan, matawag sila sing pulis kag ipabilanggo nila ako tubtob san-o.” Ukon mahimo magasiling sia: “Sekreto naton ini. Wala sing mapati sa imo kon manugid ka. Kon manugid ka sa imo mga ginikanan, patyon ko sila.” Madamo gid nga malimbungon kag malain nga mga taktika ang gamiton sini nga mga indibiduwal.

[Retrato sa pahina 5]

Mangin interesado sa ginahimo sang imo anak

[Retrato sa pahina 7]

Tudlui ang imo anak tuhoy sa sekso

[Retrato sa pahina 8]

Tudlui ang imo anak nga mangin malig-on kon may luyag nga maghimulos sa iya