Baikal​—Ang Pinakamadalom nga Linaw sa Kalibutan

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA RUSYA

SA SULOD sang mga dag-on, ginapakabalaan sang Mongolian nga mga tribo sa nabaw-ing nga rehiyon nga ginatawag karon nga nabagatnan nga Siberia ini nga linaw. Bisan pa madamo nga linaw ang mas malapad, amo ini ang pinakamadalom nga tab-ang nga linaw sa bug-os nga kalibutan. Amo man ini ang may pinakamadamo nga tubig. Ang isa ka ngalan sini nga kilala tubtob karon amo ang Baikal, nga nagakahulugan kuno sing “Bugana nga Linaw,” ukon “Dagat.” Sa katunayan, bangod ini nga linaw “tuman kadaku kag hinali nagabalod,” ang mga marinero nga nagasayo sa mga pangpang sini nagasiling gihapon kon kaisa nga ‘makadto sila sa dagat.’

Matandog gid ang balatyagon sang mga Ruso kon sambiton sa ila ang Linaw Baikal. Gintawag ini sang isa ka taga-Moscow nga sientista nga “isa ka matahom nga musika nga matun-an sang tagsa ka bata.” Madamo ang “mga nota” sini​—ang matahom nga mga pangpang, matin-aw kaayo nga tubig, kag ang paghinuni sang tumalagsahon nga mga sapat nga diri lamang makita.

Kon tan-awon gikan sa kahawaan, ang Linaw Baikal​—mga 636 kilometros sa kalabaon kag 80 kilometros sa kasangkaron sa pinakamasangkad nga bahin sini—​daw kasubong sang hagyo-nagamuklat nga kolor asul nga mata. Ginaunod sini ang ikalima nga bahin sang tanan nga tab-ang nga tubig sa bug-os nga duta, mas madamo pa bisan tingubon ang lima ka Daku nga Linaw sang Aminhan nga Amerika! Ang Linaw Baikal may kadalumon nga kapin sa 1,600 metros. Kon hinali ini nga maghubas, kinahanglan ang tanan nga tubig nga nagailig sa mga suba sang kalibutan sa bug-os nga tuig agod mapuno ini liwat!

Pagbungguanay sang mga Kontinente

Ginadahumdahom sang mga geologo nga sang madugay na nga panahon ang isa ka bahin sang kontinente nga nagautaw-utaw paaminhan nakabunggo sa Asia. Resulta sini, daw nagkalagupi ang solido nga mga bato sa idalom-duta kag gintib-ong sini ang kadaygan sang duta nga nangin amo ang Himalayas. Ang iban nagapati nga resulta sini nga pagbungguanay sang mga kontinente, nabuhi liwat ang pila ka madalom kag daku nga mga litik sa Siberia. Ang isa sini gintawag karon nga Baikal Rift. Sa pagligad sang tion, ang labnang nga nadaldal sang tubig-ulan halin sa nagapalibot nga kabukiran sa sini nga litik nakalab-ot sa 7 kilometros. Napuno ini sing tubig kag amo ang nangin Linaw Baikal. Sa karon, kapin sa 300 ka suba kag sapa ang nagailig padulong sa sini nga linaw, apang isa lamang ang nagailig pagua sa sini kag amo ini ang suba nga Angara.

Indi kaangay sang kalabanan nga dumaan nga mga linaw sang kalibutan, ang Baikal wala mapuno sing labnang ukon nangin katunggan. Nagapati ang mga sientista nga bangod ini sang paghulag sang malapad nga mga bato sa idalom sang linaw amo nga nagasangkad pa gid ang litik. Gani, sa baylo nga mapuno ini sang labnang sa pagligad sang tion, labi pa nga nagadalom ang linaw kada tuig! Ginabangdan man ini sang pagsumpit sang mainit nga tubig halin sa letso sang linaw.

 Pagsid-ing sa Linaw Baikal

Nahadlok ang iban magsakay sa sakayan patabok sa tungatunga sang Linaw Baikal bangod katin-aw gid sang tubig kag makita mo ang kadalumon nga mga 50 metros nga daw nagatulok ka sa kahawaan! Ang daw pasayan nga mga tinuga sa idalom-tubig nga ginatawag epischura amo ang mga manugtinlo sang linaw kay ginapangaon sini ang mga lumot kag mga bakterya nga nagapalubog sang madamo nga linaw. Ginabuligan sila sang magagmay nga mga banagan nga nagapangaon sing organiko nga mga higko antes ini madunot. Amo kon ngaa, katinlo gid sang tubig kag sang nagligad nga mga beinte ka tuig, ang sampol nga tubig nga ginkuha sa sini nga linaw agod usisaon sa laboratoryo nahigkuan sang kristal nga suludlan sini!

Wala labot nga bantog ang matin-aw nga tubig sang Linaw Baikal, ang dagaya nga oksiheno sini tumalagsahon man. Ang iban nga madalom nga mga linaw nagakaubusan sing oksiheno sa madalom nga bahin, amo kon ngaa nagakapilitan ang kalabanan nga mga tinuga sa idalom-tubig nga magpuyo sa manabawnabaw nga bahin. Apang, sa Linaw Baikal, ang paubos kag pabalabag nga sulog sang tubig nagadala sing oksiheno sa bug-os nga linaw amo nga dagaya ang mga tinuga bisan sa pinakamadalom nga bahin sini.

Ang kagulangan sa idalom-tubig nagatubo sing madabong sa matugnaw kag matinlo nga tubig. Ang berde nga mga espongha ukon banawog nga nagasangasanga kaangay sang korales nagaamlig sa magagmay nga mga tinuga sa idalom-tubig. Madamo nga mahuyugon sa init nga mga organismo ang nagapanong sa palibot sang mainit nga tubig nga nagasumpit gikan sa letso sang linaw. Sa kapin sa 2,000 ka espesyi sa idalom-tubig nga nagapuyo sa linaw, 1,500 ang makita diri lamang.

Bantog ang Linaw Baikal sa omul, ang manamit nga puti nga isda nga ginapakaali sang mga mangingisda. Ang iban nga mga tinuga diri tumalagsahon gid kag katingalahan pa gani. Ang isa ka sahi sang matapan nga lago nagadaku tubtob sa kapin sa isa ka pie ang kalabaon kag nagapangaon sing isda. May yara pa gani isa lamang ka selula nga mga organismo nga nagapanagil-ot sa kabalasan! Tumalagsahon man ang linaw bangod sa golomyanka​—makita lamang sa Baikal. Mahimo nga amo ini ang kalatingalahan gid nga isda diri.

Ang gamay nga golomyanka sinagon kag nagabadlak-badlak. Nagaistar ini malapit sa alibutod  sang linaw kag sa baylo nga mangitlog, nagabun-ag ini sing golomyanka man. Ang ikatlo nga bahin sang iya lawas sapay, nga dagaya sa bitamina A. Maagwanta sini ang mabaskog nga puersa sang tubig sa kadalumon nga 200 tubtob 450 metros; apang, kon masilakan ini sang adlaw, nagakatunaw ang lawas sini, kag mga bukog kag sapay lamang ang mabilin. Ang golomyanka amo ang paborito nga kalan-on sang ayhan amo ang labing bantog nga residente sang Linaw Baikal​—ang mga nerpa ukon mga poka (seal) sa Linaw Baikal. Amo lamang ini nga poka ang nagaistar sa tab-ang nga tubig.

Pagbag-o Sang mga Panahon

Mga lima ka bulan kada tuig, ang Linaw Baikal nagayelo. Sa paghingapos sang Enero, ang kadamulon sang yelo isa ka metro ukon kapin pa. Ang desinyo sini daw tinambitambi nga mga tinabas kag nagabadlak kon masilakan sang adlaw subong sang kristal sang bintana. Ang yelo daw manipis tulukon​—tuman ini katin-aw nga makita gid sang mga tawo nga nagalakat sa ibabaw sini ang mga bato sa alibutod sang linaw. Ang matuod, masami nga ang yelo tuman kabakod. Sang nagligad nga siglo, sang mag-inaway ang mga Ruso kag mga Hapones, nagtukod ang Ruso nga mga soldado sa tion sang tigtulugnaw sing riles sang tren patabok sa nagyelo nga Linaw Baikal kag 65 ka makina sang tren ang ila nahakot!

Sa paghingapos sang Abril tubtob sa Hunyo, daw daguob pamatian ang nagakabuka nga mga yelo. Pamilyar ini nga tunog para sa mga tumandok nga nagapuyo didto kag ginatawag ini sang iban nga “lanton sang yelo.” Si Gerald Durrell nga nagatuon sa mga tanom kag mga sapat nagsulat nga ang mga yelo “nagalagting nga daw gamay nga mga apiping [kag] nagaingaw nga daw mga kuring.” Indi madugay, samtang nagainit ang tiempo, ginapalid sang hangin kag ginasampay sang mga balod ang mga yelo subong nagainggat nga mga tinumpok sa pangpang sang linaw.

Bangod kitaon na ang tubig sang linaw, nagabalalik liwat ang mga pispis. Ang iban nga mga pispis sang Linaw Baikal, subong sang dipper, nagapaamulya anay sa ulo sang Suba Angara, ang lamang nga bahin sang linaw nga wala nagayelo. Karon nga nagainit na ang tiempo, nagasimpon sila sa iban pa nga mga pispis sa  tubig​—subong sang mga pato, mga gansa, mga dugwak, kag mga tulabong.

Ang mga bisita nga nagakadto sa linaw kon Hunyo mahimo nga makakita sing mga oso nga nagapangalihid sa bibi sang tubig agod manginaon sing mga larva ukon apihis sang langaw sa kabatuhan. Nagapanamit gid ang mga oso sa pagdilap sini nga mga insekto, nga wala ginasapak ang mga paghagong sang mga langaw sa palibot nila. Madamo nga mga sapat kag mga pispis ang nagapadulong sa pangpang sang suba sa sini nga tion sang tuig, agod manginaon man.

Sa maaga nga bahin sang tigpamulak tubtob sa tig-ilinit, ginakaon sang magagmay nga mga pasayan ang mga lumotlumot nga nagatubo sa makadali sa linaw, amo kon ngaa nagaberde ang linaw. Apang, kon tan-awon mo halin sa pangpang sang suba, masami nga nagaagaw-agaw nga berde kag asul ang tubig sang Linaw Baikal, kag madukot nga asul ang madalom nga bahin sini nga amo ang duag sang lawod.

May mga bulubungyod sang balas kag matahom nga mga pil-as sa pangpang sang Linaw Baikal. Katahom gid tulukon sang madamo nga mga sapasapa kag sang nagakurbakurba nga mga pangpang amo nga ginlaragway ini sang isa ka manunulat subong “isa ka daw nagahininghining nga perlas nga may lainlain nga katahom.”

Sa talipuspusan sang tuig, masami nga nagamadlos ang linaw. Bangod ini sang hangin sang tigragas nga kon kaisa nagadulhog sa linaw. Ang matinong nga linaw hinali nga nagamadlos kag nagaalimbukad ang 4 metros tubtob 6 metros kataas nga mga balod. Bisan gani sa iban nga binulan sang tuig, may mga balita nga nalunod ang dalagku nga de-pasahero nga mga barko kag mga sakayan sa pangisda bangod sang mamadlos nga hangin.

Duta nga May Lainlain nga mga Danyag

Bangod sang indi maayo nga klima sa Siberia, mahimo nga ang Linaw Baikal mangin subong sang isa ka masubo kag nagaisahanon nga higante, apang ang matuod, ginapalibutan ini sang madamo nga ilahas nga kabuhi kag sang nanuhaytuhay nga mga danyag. Ang apat ka dalagku nga mga bukid nga nagapalibot sa linaw amo ang ginapuy-an sang isa ka sahi sang mga usa subong man sang ilisipon na lang nga sahi sang kanding sa Siberia.

Sa manubo nga mga bahin amo ang mga wayang. Ang iban sining mahilamon nga kapatagan mahimo tawgon nga kabulakan sang Siberia bangod sang tumalagsahon nga bariedad sang ilahas nga mga bulak nga makita diri. Lakip sa tumalagsahon nga mga espesyi sang mga pispis sa mga wayang amo ang elegante nga sahi sang tulabong kag ang bustard, ang pinakadaku nga pispis sa Asia.

Importante sa Linaw Baikal ang taiga, ang madabong nga kagulangan sang mga pine tree sa palibot sini. Ang taiga doble sa kadakuon sang rain forest sang Amazon sa Brazil. Kaangay sini, importante gid ang taiga sa pagmentinar sang ekolohiya kag klima sang kalibutan. May pila ka espesyi sang mga pispis nga nagapuyo diri, lakip ang capercaillie, isa ka sahi sang pispis nga matahom maghuni. Makalilingaw man kag matahom tan-awon ini nga pispis kon nagapangaluyag. Pirme man nagasayo sa linaw ang elegante nga Baikal teal, nga makita sa pahina 17.

Ang isa ka talalupangdon nga mamalya amo ang bantog nga sable sa Barguzin. Bangod sang mahining kag nagauluinggat nga balahibo sang sable, wala kaluoy nga ginpangayam ini anay amo nga diutayan lang ini mapapas. Apang, nakabawi ini bangod sang mainulikdon nga mga tawo. Resulta sang panikasog nga salbaron ining matahom nga tinuga, gintukod sang 1916 sa mga pangpang sang Linaw Baikal ang Barguzin Nature Reserve. Sa karon, tatlo ka subong sini nga sahi sang kinaugali nga puluy-an para sa mga sapat kag mga tanom ang makita sa mga pangpang sang linaw, upod sa tatlo ka pungsudnon nga parke nga bukas sa publiko.

Pagbinagbinag sa Katahom sang mga Tinuga

Ang Linaw Baikal ginkilala sang UNESCO nga isa ka World Heritage nga duog kag popular nga kaladtuan sang mga turista. Kapin sa 300,000 ka turista gikan sa bug-os nga kalibutan ang nagakadto diri kada tuig. “Ang Baikal amo karon ang paraiso sang mga tawo nga mahuyugon sa mga tanom kag mga sapat kag matahom nga balakasyunan,” report sang isa ka tiliman-an bahin sa pagbiyahe. “Bangod ang Baikal may matahom nga mga pangpang, ekselente nga duog para sa pag-hiking kag pagpulupamangka, posible gid nga mangin isa ini sa labing makagalanyat nga balakasyunan sa Asia.”

Ang linaw isa ka nagakaigo gid nga duog para sa pagbinagbinag sang labaw nga kaalam sang Dios kag sang katahom sang iya mga tinuga. Sin-o pa luwas sa Dios ang makatuga sang tumalagsahon nga kinaugali nga kahimusan nga nagasakdag sang tuman kadamo nga mga tanom kag mga sapat sa sining matahom gid nga linaw? Kon nagatindog ka sa pangpang sang Linaw Baikal, mahimo nga isiling mo man ang gintuaw sang isa ka manunulat sang Biblia: “O pagkadalum sang kamanggaran kag kaalam kag ihibalo sang Dios!”​—Roma 11:33.

[Kahon/​Retrato sa pahina 16, 17]

ANG LAMANG NGA POKA SA TAB-ANG

Ang Linaw Baikal ginapuy-an sang linibo ka nerpa ukon mga poka (seal) nga nagapangaon sang mga isda nga nagapuyo sa madalom nga bahin sang linaw. Wala sing makapat-od kon ngaa sa tungatunga lamang sang Siberia makita ang mga nerpa. Ang pinakamalapit nga paryente sini nagapuyo sa kalayuon nga 3,220 kilometros.

Ang nawong sang nerpa matapan kag ang daw bukaw nga mga mata sini nagaipingay. Amo ini ang pinakagamay nga poka sa kalibutan, nga nagatakus sing tubtob sa 1.4 metros. Masami sila makit-an nga nagapainit-init sa silak sang adlaw sa ibabaw sang dalagku nga mga bato subong mainabyanon nga mga grupo, kag wala nagakagtanay kag nagadis-uganay nga kinaandan sa kalabanan nga mga poka. Sa pagkamatuod, ang mabuot nga nerpa mahimo nga amo ang labing mainabyanon nga poka sa bug-os nga duta.

Ang isa ka biologo sa mga poka nagsiling nga ang nerpa “mas mabuot pa sa kalmado nga pintukpintukon nga mga poka, kay nagapabaya lang ini kag wala nagapangagat kon masiod sang lambat agod tun-an sang mga sientista.” Ang isa ka tiliman-an nagasambit sing mga manugsalom nga nakasumalang sing nagakatulog sa tubig nga nerpa. Bisan gintandog ukon ginbaliswa pa gani nila ang nerpa, wala gid kuno ini magmata.

[Credit Line]

Dr. Konstantin Mikhailov/​Naturfoto-Online

 [Kahon/​Retrato sa pahina 18]

DUOG NGA GINTAPUKAN

Halin sang 1951 tubtob sang 1965, madamo nga mga Saksi ni Jehova ang gintapok sa rehiyon sang Linaw Baikal bangod nangindi sila nga ikompromiso ang ila relihioso nga mga pagtuluuhan. Sang 1951, si Praskovya Volosyanko gindala sa Olkhon, ang pinakadaku nga isla sang Baikal. Upod sa iban pa nga tinapok nga mga Saksi, nagpamukot sia sing isda agod may ibuhi sa iya kaugalingon. Apang, nakakita sia sing mga paagi agod makahimo sing isa pa ka sahi sang “pagpangisda” paagi sa paggamit sang iya Biblia agod ipaambit sa madamo nga pumuluyo sang Olkhon ang maayong balita sang Ginharian sang Dios.

Sang 1953, si Praskovya kag ang anom pa ka Saksi gindakop bangod sang ila pagbantala, kag ginsentensiahan sia sing 25 ka tuig nga pagkabilanggo. Paggua niya sa bilangguan, matutom sia nga nag-alagad upod sa isa ka kongregasyon sa Usol’ye-Sibirskoye, sa rehiyon sang Irkutsk, tubtob napatay sia sang 2005. Mga 30 ka kongregasyon sang mga Saksi ni Jehova karon ang nagauswag sa rehiyon sang Baikal kag sa malapit nga siudad sang Irkutsk.

[Mapa sa pahina 15]

(Para sa aktual nga format, tan-awa ang publikasyon)

RUSSIA

Lake Baikal

[Retrato sa pahina 16, 17]

Linaw Baikal kag Kabukiran sang Sayan

[Credit Line]

© Eric Baccega/​age fotostock

[Retrato sa pahina 17]

Baikal teal

[Credit Line]

Dr. Erhard Nerger/​Naturfoto-Online

[Credit Line sang retrato sa pahina 15]

Dr. Konstantin Mikhailov/​Naturfoto-Online

[Credit Lines sang retrato sa pahina 18]

© Eric Baccega/​age fotostock; Boyd Norton/​Evergreen Photo Alliance