Pamangkot sang mga Pamatan-on

Dapat Bala Ako Maghampang sing Elektroniko nga mga Hampang?

ANG elektroniko nga mga hampang subong sang computer ukon mga video game indi lamang moderno nga mga kalingawan. Ang matuod, ginatilawan sini ang imo ikasarang kag nagabulig nga madula ang imo kataka. Apang kapin pa ang mahimo sini. Mapauswag sini ang imo kaabtik, kag suno sa mga pagtuon, ang paghampang sini makapauswag sang imo konsentrasyon. Ang iban sini makapalambo pa gani sang imo ikasarang sa matematika kag pagbasa. Dugang pa, ang pinakabag-o nga elektroniko nga hampang mahimo nga amo ang ginaistoryahan sang imo mga kabutho. Kon nakahampang ka sini, may isugid ka man sa imo mga abyan.

Apang, depende sa imo mga ginikanan kon bala tugutan ka nila ukon indi sa paghampang sini. (Colosas 3:20) Kon tugutan ka nila, dapat pilion mo ang makakulunyag kag maayo nga sahi sang mga hampang. Ngaa kinahanglan mo nga maghalong gid?

Mga Halit sang Hampang sa Kompyuter!

Ang 16-anyos nga si Brian nagsiling, “Ang mga hampang sa kompyuter makakulunyag kag popular.” Apang mahimo nahibaluan mo na nga indi tanan nga hampang maayo. Si Brian nagbaton, “Mahimo mo sa hampang ang mga butang nga indi mo gid paghimuon sa matuod nga kabuhi kay magadul-ong lamang ini sa gamo.” Ano ang epekto sini nga mga hampang sa imo paggawi?

Maathag nga ginapadayag sang madamo nga mga hampang ang  imoralidad, pamuyayaw, kag kasingki. Tanan ini ginpakamalaut sang Biblia. (Salmo 11:5; Galacia 5:19-21; Colosas 3:8) Ang iban nga mga hampang nagapadaku sang espiritistiko nga mga buhat. Ginlaragway sang 18-anyos nga si Adrian ang isa ka popular nga hampang nga nagapakita sang “inaway sang mga gang, paggamit sing droga, maathag nga pagpakigsekso, binastos nga mga hambal, tuman nga kasingki, madugo kag makasiligni nga mga eksena.” Kon may bag-o naman nga mga hampang, daw pigaw na para sa ila ang daan nga mga hampang. Nagsiling ang 19-anyos nga si James nga ang pinakapopular sini nga mga hampang mahimo mo mahampang upod sa iban nga tawo sa Internet. Bangod sini, nangin mas makagalanyat ang paghampang. “Gikan sa kompyuter sa imo puluy-an,” siling ni James, “mahimo ka makighampang sa mga tawo sa iban nga bahin sang kalibutan.”

Popular na gid ang mga hampang sa kompyuter nga ang nagahampang may ginatungdan nga karakter, mga tawo man ini, sapat, ukon kombinasyon sining duha. Ini nga karakter nagapuyo sa isa ka kalibutan nga himuhimo lang sa kompyuter nga ginaistaran sang linibo ka iban pa nga mga karakter. Daw tuodtuod gid ini kay may mga balaligyaan man diri, mga salakyan, mga balay, mga klab, kag mga balay sang pampam. Ang mga humalampang makabaslanay sing mensahe paagi sa Internet samtang ginahimo sang mga karakter sa kompyuter, nga ginatawag avatar, ang ila mga mensahe.

Ano ang nagakatabo sa sining mga kalibutan nga himuhimo lang sa kompyuter? “Ang kinaandan nga tawo nagahimo sang mga buluhaton nga wala gid nila mahimo, ukon indi gid nila paghimuon, sa matuod nga kabuhi,” siling sang isa ka dyurnalista. Nagdugang sia: “Ordinaryo na lamang ang sekso, subong man ang prostitusyon.” Paagi sa pagtum-ok sing pila lamang ka buton, mapahimo sang mga humalampang ang ila mga avatar sing mga buhat sa sekso samtang sila nga nagahampang nagabayluhanay sing mensahe tuhoy sa sekso paagi sa Internet. Dugang pa, ang mga hampang sa sini nga mga kalibutan “puno sing mga krimen, mga Mafia, mga bugaw, mga manugpangilkil, mga palsipikador, kag mga manugpatay,” siling sang magasin nga New Scientist. Ang isa pa ka magasin nagreport nga “ang mga kritiko nagpabutyag sang ila kahangawa tuhoy sa mga buhat [nga ginahimo sa hampang sa kompyuter] nga ilegal sa matuod nga kabuhi, subong sang balay sang mga pampam diin ang humalampang nagatungod sang papel nga nagalugos sa pampam, ukon mga tawo nga nagahimo sing seksuwal nga buhat nga nagagamit sing mga avatar nga kaangay sa mga bata.”

Importante Gid ang Imo Desisyon

Yadtong nagahampang sing masingki ukon nagapadayag sang pagpakigsekso nga mga hampang mahimo magsiling: “Wala ini sing halit. Indi man ini matuod. Kalingawan lamang ini.” Apang, indi magpadaya sa sayop nga pangatarungan!

Nagasiling ang Biblia: “Bisan ang bata nagapakilala paagi sa iya mga binuhatan, kon putli ang iya buhat kag kon matarung ini.” (Hulubaton 20:11) Kon batasan mo na nga maghampang sing masingki kag imoral nga elektroniko nga mga hampang, masiling bala nga putli kag matarong ka? Sulitsulit nga ginapakita sang mga pagtuon nga ang nagatan-aw sing masingki nga mga kalingawan nangin mapintas man. Sining karon lang, nagpahayag ang New Scientist: “Bangod ang humalampang sing mga video game wala lamang nagalantaw kundi nagapakigbahin man sa sini, mas daku ang epekto sini sangsa paglantaw sing TV.”

Ang masingki ukon imoral nga mga hampang daw kaangay sa makahililo nga higko nga sigurado gid nga makahalit bisan pa nga sa karon, indi pa mabatyagan. Paano? Kon masobrahan sa radiasyon, ang tisyu sang imo tiyan maganipis kag ang bakterya sa imo mga tinai magaatake sang imo kaugatan, nga nagaresulta sa imo pagmasakit. Sing kaanggid, kon nadayag ka sa sekso kag kasingki, ang imo “igbalatyag” magakunol kag ang undanon nga mga kailigbon pirme mo hunahunaon kag himuon.​—Efeso 4:19; Galacia 6:7, 8.

Ano ang Pilion Ko nga Hampang?

Kon tugutan ka sang imo mga ginikanan sa paghampang sing elektroniko nga mga hampang, ano ang pilion mo kag daw ano kalawig mo ini  hampangon? Pamangkuta ang imo kaugalingon sang masunod:

▪ Mahamuot bala si Jehova sa akon ginpili? Makaapektar sa pagtamod sang Dios sa imo ang sahi sang hampang nga pilion mo. “Ang GINOO nagatilaw sang matarung, apang ang iya kalag nagadumut sa malauton kag sa nagahigugma sang panglugus,” siling sang Salmo 11:5. Tuhoy sa nagahimo sing espiritistiko nga mga buhat, nagsiling ang Biblia: “Ang bisan sin-o nga nagahimo sining mga butang kangil-aran sa GINOO.” (Deuteronomio 18:10-12) Kon luyag naton mangin abyan sang Dios, kinahanglan sundon naton ang laygay sa Salmo 97:10: “Kamo nga nagahigugma sa GINOO dumti ang malaut.”

▪ Paano makaapektar ini nga hampang sa akon panghunahuna? Pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Ang paghampang bala sini magapahapos ukon magapabudlay sa akon sa pagpalagyo gikan sa pagpakighilawas?’ (1 Corinto 6:18) Ang mga hampang nga nagapadayag sing makapulukaw sa sekso nga mga talan-awon ukon paghambalanay indi makabulig sa imo nga mahuptan ang paghunahuna sing mga butang nga matarong, putli, kag labing maayo. (Filipos 4:8) Ang 22-anyos nga si Amy, nagsiling: “Madamo nga mga hampang ang magahimo sa imo nga mangin kabalan sa kasingki, binastos nga mga hambal, kag imoralidad, kag magaresulta ini nga madali ka masulay. Dapat ka mangin mahinalungon sa pagpili sang imo hampangon.”

▪ Daw ano kadugay ako maghampang? Ang 18-anyos nga si Deborah, nagsiling: “Para sa akon, indi man malain ang tanan nga hampang sa kompyuter. Apang ginaubos sini ang imo tion, kag makapaadik ini.” Bisan ang maayo nga elektroniko nga mga hampang mahimo mag-ubos sang imo tion. Gani, ilista kon daw ano kadugay ka maghampang kag nian, ipaanggid ini sa kalawigon sang tion nga ginhinguyang mo sa importante nga mga hilikuton. Ang paghimo sini makabulig sa imo nga unahon ang importante nga mga hilikuton.​—Efeso 5:15, 16.

Ang Biblia wala nagasiling nga pirme na lang kita magtuon ukon magtrabaho. Ginapahanumdom kita sini nga may “tion sa pagkadlaw . . . kag tion sa paglukso.” (Manugwali 3:4, NW) Ang ekspresyon nga “paglukso” wala lamang nagapatuhoy sa paghampang kundi sa pisikal man nga mga hilikuton. Gani, ngaa indi mo paggamiton ang imo bakante nga tion sa paghampang sing mga hampang nga makapabalhas sa baylo nga magsagi ka lang pungko sa atubangan sang kompyuter?

Magpili Sing Maalamon

Walay duhaduha, makalilipay gid man ang paghampang sing elektroniko nga mga hampang, ilabi na kon sagad ka na sa sini. Kag amo gid ini ang rason kon ngaa maalamon nga pilion mo ang imo pagahampangon. Pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Sa ano nga mga asignatura nagapanguna ako sa eskwelahan?’ Indi bala sa mga asignatura nga nanamian mo gid? Ang matuod, kon nanamian ka sang asignatura, mas daku ang epekto sini sa imo. Karon pamangkuta ang imo kaugalingon: ‘Ano nga elektroniko nga hampang ang nanamian ko gid? Ano ang maayo nga matun-an ko sa sini nga hampang?’

Agod maalamon ka nga makapili sing hampang, ngaa indi mo ilista ang mga hampang nga luyag mo hampangon kag ilaragway sing malip-ot kon ano ang tulumuron sang hampang kag kon ano ang mga pamaagi agod malab-ot ini nga tulumuron? Ipaanggid ini sa mga prinsipio sa Biblia nga ginbinagbinag sa sini nga artikulo, kag nian mamat-od ka kon bala maayo ini ukon indi.

Sa baylo nga maghampang sini bangod ginahampang man ini sang imo mga abyan, mangin malig-on sa pagpamat-od pasad sa imo natun-an. Importante sa tanan, iaplikar ang laygay sang Biblia: “Padayon ninyo nga pat-ura kon ano ang kalahamut-an sa Ginuo.”​—Efeso 5:10.

Ang dugang pa nga mga artikulo sang serye nga “Young People Ask” masapwan sa Web site nga www.watchtower.org/​ype

BINAGBINAGA INI

▪ Ano ang isiling mo kon hagaron ka sang imo abyan nga maghampang sing masingki ukon imoral nga elektroniko nga hampang?

▪ Paano mo mapat-od nga ang paghampang sing elektroniko nga mga hampang indi makaupang sa labing importante nga mga hilikuton?

[Blurb sa pahina 19]

Ang masingki ukon imoral nga mga hampang daw kaangay sa makahililo nga higko nga sigurado gid nga makahalit bisan pa nga sa karon, indi pa mabatyagan

[Kahon sa pahina 18]

Daw ano kasunson ka nagahampang sing elektroniko nga mga hampang?

❑ Talagsa lang

❑ Makaisa sa isa ka semana

❑ Adlaw-adlaw

Daw ano kadugay ka nagahampang?

❑ Pila ka minuto

❑ Mga isa ka oras

❑ Sobra duha ka oras

Ano nga sahi sang mga hampang ang naluyagan mo gid?

❑ Karerahay

❑ Isport

❑ Tiruhay

❑ Iban pa

Ilista diri ang elektroniko nga mga hampang nga nahibaluan mo nga indi maayo hampangon.

․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

 [Kahon/​Retrato sa pahina 21]

PATALUPANGOD SA MGA GINIKANAN

Sa tapos mo mabasa ang nauna nga artikulo, matalupangdan mo nga lain na gid ang elektroniko nga mga hampang karon sangsa inyo anay panahon. Bilang ginikanan, paano mo mabuligan ang imo anak nga mahibaluan ang posible nga mga halit kag malikawan ini?

Indi makabulig kon pakamalauton mo ang bug-os nga industriya ukon magsiling ka nga uyang lang sing tiempo ang elektroniko nga mga hampang. Dumduma, indi tanan nga hampang malain. Apang, makapaadik ini kag makaubos sang tion. Gani usisaa ang kalawigon sang tion nga ginahinguyang sang imo anak sa paghampang. Binagbinaga man ang sahi sang hampang nga naluyagan gid niya. Mahimo pamangkuton mo sia kaangay sini:

▪ Ano nga hampang ang popular gid sa imo mga klasmeyt?

▪ Ano ang nagakatabo sa sini nga hampang?

▪ Ngaa sa banta mo popular gid ina nga hampang?

Mahimo mamutikan mo nga mas madamo gali ang nahibaluan sang imo anak tuhoy sa elektroniko nga mga hampang sangsa ginahunahuna mo! Ayhan may nahampang na sia nga sa banta mo indi maayo. Kon amo sini ang kahimtangan, indi magpangakig dayon. Amo ini ang tion nga mabuligan mo ang imo anak nga mapalambo ang iya ikasarang sa paghantop.​—Hebreo 5:14.

Pamangkuta ang imo anak kon ngaa naganyat sia sa indi maayo nga mga hampang. Halimbawa, makapamangkot ka sing subong sini:

▪ Nagabatyag ka bala nga tuhay bangod ginadumilian ka sa paghampang sining partikular nga hampang?

Subong sang ginpakita sa una nga pahina sang nauna nga artikulo, mahimo nagahampang ang mga pamatan-on sing partikular nga hampang agod may istoryahan sila sang ila mga abyan. Kon amo ini ang rason sang imo anak, mahimo nga tuhay ang imo pag-atubang sa sitwasyon sangsa kon ang imo anak naganyat sa makasiligni kag masingki nga mga hampang ukon may seksuwal nga kahulugan.​—Colosas 4:6.

Apang, ano abi kon ang imo anak naganyat sa makahalalit nga elemento sang hampang? Ang pila ka pamatan-on mahimo magrason dayon nga wala sila naapektuhan sang pinatyanay ukon tiniruhay sa kompyuter. ‘Ang ginahimo ko sa kompyuter wala ko man ginahimo sa matuod nga kabuhi,’ pangatarungan nila. Kon amo sina ang ginabatyag sang imo anak, ipatalupangod sa iya ang Salmo 11:5 nga ginsambit sa pahina 20. Maathag nga ginapakita sang kasulatan nga indi lamang ang pagsingki ang ginadumtan sang Dios kundi ang paghigugma man sa kasingki. Naaplikar man ini nga prinsipio sa seksuwal nga imoralidad ukon sa iban pa imoral nga buhat nga ginapakamalaut sang Pulong sang Dios.​—Salmo 97:10.

Ginapanugyan sang pila ka eksperto ang masunod:

▪ Dumilii ang paghampang sing elektroniko nga mga hampang sa pribado nga duog, subong sang hulot-tululugan.

▪ Magpahamtang sing mga pagsulundan (halimbawa, indi puede maghampang kon wala pa makapanihapon, kon wala pa matapos ang asaynment ukon ang iban pa nga importante nga hilikuton).

▪ Ipadaku ang kapuslanan sang alternatibo nga mga hilikuton nga nagakinahanglan sing pisikal nga pagpangabudlay.

▪ Bantayi ang paghampang sang imo anak sing elektroniko nga mga hampang ukon mas maayo nga makighampang ka sa ila kon kaisa.

Siempre pa, agod matuytuyan ang imo mga anak tuhoy sa kalingawan, kinahanglan magpahamtang ka sing maayo nga halimbawa para makapamulong ka sing hilway sa ila. Busa, pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Ano nga sahi sang palaguaon sa TV ukon pelikula ang ginatan-aw ko?’ Indi paglimbungi ang imo kaugalingon, kon tuhay ang ginahimo mo sa imo ginahambal, mahibaluan gid ini sang imo anak!