Gabon​—Nagaamlig sa Ilahas nga Sapat kag Tanom

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA GABON

MAHANDURAW mo bala ang isa ka baybayon sa tropiko nga may nagahalab nga mga elepante sa higad-baybay, may nagalangoylangoy nga mga hippopotamus, kag may mga balyena kag lumbalumba malapit sa baybayon? Sa Aprika, may yara 100 kilometros nga baybayon diin kinaandan gihapon ini nga talan-awon.

Agod makita pa ini sang masunod nga henerasyon, ining pinasahi nga duog malapit sa baybayon dapat gid nga maamligan. Sing makalilipay, sang Septiembre 4, 2002, may ginhimo nga mga kahimusan agod amligan ini nga duog. Ginpahibalo sang presidente sang Gabon nga ang 10 porsiento sini nga pungsod​—lakip ang duna nga katahom sang mga baybayon—​himuon nga pungsudnon nga mga parke.

Madamo nga kinaugali nga mga katingalahan ang makita sa sining kagulangan, nga nagalapad sing mga 30,000 kilometros kuadrados. “Ang Gabon posible mangin pinasahi nga kaladtuan sang mga tawo halin sa tanan nga bahin sang kalibutan nga maluyag makakita sang nabilin pa nga kinaugali nga mga katingalahan sa duta,” siling ni Presidente Omar Bongo Ondimba.

Ngaa tuman ka importante ini nga mga parke? Mga 85 porsiento sang Gabon ang kagulangan gihapon, kag mga 20 porsiento sang mga tanom sini ang diri lang nagapamuhi. Dugang pa, ang mga kagulangan sini ginapuy-an sang mga gorilya sa kapatagan, mga amu nga chimpanzee, mga elepante sa kagulangan, kag madamo pa nga mga kasapatan nga nagapameligro nga mapapas. Bangod sining bag-o lang gindeklarar nga mga parke, ang Gabon mangin pinasahi nga manug-amlig sang nanuhaytuhay nga sahi sang mga sapat kag mga tanom sa Aprika.

Loango—Walay Kaangay nga Baybayon

Ang Loango National Park mahimo isa sa labing matahom nga mga kaladtuan sa Aprika sang mga maluyag makakita sing ilahas nga mga sapat kag tanom. May yari ini mga baybayon nga duna ang katahom, nga malapit lang sa mga linaw kag madabong nga kagulangan. Apang pinasahi gid ang mga baybayon sa Loango bangod sa mga hippopotamus, elepante sa kagulangan, buffalo, leopardo, kag mga gorilya nga makita nga nagalakatlakat sa higad-baybay.

Ngaa luyag gid sang ilahas nga mga sapat nga magkadto sa sini nga baybayon? Sa maputi sing balas nga baybayon sang Loango, makahalab sing hilamon ang mga hippopotamus kag mga buffalo. Kaangay sang kaluyag sang bata sa sorbete, naluyagan man sang mga elepante ang madamo nga bunga sang mga puno sang palma nga Ronier nga nagapanubo sa higad-baybay. Apang, ang importante sa tanan amo ang kalinong sa sini nga duog. Mga agi lamang sang tiil sang mga sapat ang makita sa balas.

Bangod wala ginasayuhan sang tawo, nauyunan sang mga pawikan nga leatherback nga mangitlog sa sining malinong nga mga baybayon. Diri man nagapamugad ang mga rosy bee-eater. Nagahimo sila sing pugad sa balas, mga pila ka metros lamang ang kalayuon sa malab-ot sang taub. Kon tig-ilinit, linibo ka humpback nga balyena ang nagakadto sa malinong nga baybay sang Loango agod maghirupay.

Sa igutlan sang kagulangan kag baybayon sang Loango, may duha ka dalagku nga linaw nga ginapuy-an sang mga buaya kag mga hippopotamus.  Bugana man ang isda sa sini nga mga linaw, kag nagakubay sa mga pangpang sini ang madabong nga bakhawan. Ang mga agila kag mga dapay nagalupadlupad kag nagabantay sang ila madagit nga kalan-on sa ibabaw sang linaw, samtang ang pila ka sahi sang matahom sing duag nga mga salaksakan nagapangita sing isda sa manabaw nga bahin. Ang mga elepante, nga nanamian gid sa tubig, malipayon nga nagalangoy patabok sa linaw pakadto sa baybayon agod manginaon sang ila paborito nga prutas.

Sa sulod sang kagulangan, ang mga amu nagasaylosaylo sa mga sanga, samtang ang maduagon nga mga alibangbang nagalupadlupad sa mahawan nga bahin. Kon adlaw, ang mga kabog nagahapon sa ila paborito nga mga kahoy, kag kon gab-i naman, ginatungdan nila ang ila importante nga hilikuton nga pagpanglapta sing mga binhi sa kagulangan. Sa kilid sang kagulangan, ang nagabadlak nga mga pispis nga sunbird nagasuyop sing dugos gikan sa nagapamulak nga mga kahoy kag mga kahoykahoy. Indi katingalahan nga ang Loango ginalaragway subong “duog diin maeksperiensiahan mo ang pinakamaayo nga bahin sang Aprika.”

Lopé—Isa sa mga Duog nga Madamo Pa sing Gorilya

Sakop sang Lopé National Park ang malapad nga mga kagulangan nga wala pa matandog sang tawo, pati na ang mga kawayangan kag mga kakahuyan nga nagapamuhi sa ginailigan sang tubig sa aminhan nayon sang parke. Maayo gid ini nga duog para sa mga mahuyugon sa kinaugali nga maluyag makakita sing ilahas nga mga amu subong sang gorilya, chimpanzee, ukon mandrill. May yara 3,000 tubtob 5,000 ka gorilya nga nagapuyo sa sining 5,000 kilometros kuadrados nga parke.

Nadumduman ni Agustin, isa anay ka manugbantay sa parke, ang iya pinasahi nga ekperiensia sang makasumalang sia sing gorilya sang 2002. “Samtang nagalakat ako sa kagulangan, may nasugata ako nga pamilya sang apat ka gorilya,” hinumdom niya. “Ang laki, nga isa ka daku nga silverback nga mga 35 anyos, nagtindog sa atubang ko. Ayhan mga tatlo ka doble ang iya bug-at sangsa akon. Gintudluan kami kon ano ang himuon sa sini nga kahimtangan, gani gilayon ako nga nagpungko kag nagduko, subong tanda sang akon pagpaubos. Nagpalapit ang gorilya, nagpungko sa tupad ko kag gin-agbayan ako. Nian, gin-uyatan niya ang akon kamot kag ginhumlad kag gin-usisa ang akon palad. Sang kumbinsido na sia nga indi ko pagsakiton ang iya pamilya, matawhay nga naglakat sia palayo. Indi ko gid malipatan yadto nga adlaw, kag nadiskobrehan ko kon daw ano ka makalilipay ang makig-angot sa mga sapat sa ila kinaugali nga puluy-an. Bisan pa nga ginapatay sang iban ang mga gorilya agod karnehon, ukon bangod sa sayop nga pagpati nga makatalagam sila, mahidaiton sila nga mga sapat nga dapat gid naton amligan.”

Sa Lopé, ang mga mandrill, nga dalagku nga sahi sang mga amu, nagatipon sa dalagku nga mga grupo nga nagalab-ot kon kaisa sa kapin sa isa ka libo. Isa ini sa pinakadaku nga grupo sang mga amu sa kalibutan, kag tuman gid ini kagahod. Ginsaysay sang isa ka bisita sa Cameroon ang iya eksperiensia sang makita niya ang isa ka grupo sini nga mga sapat.

“Nabal-an sang amon giya nga may nagapadulong nga mga mandrill bangod ang pila sa ila nagasuksok sing radio collar nga paagi sini, mamonitor sang mga bantay ang ila mga hulag. Gin-unahan namon ang ila grupo kag maabtik kami nga naghimo sing palanaguan, kag ginhulat ang ila pag-abot. Sa sulod sang 20 minutos, huni lang sang mga pispis kag mga sapatsapat ang amon mabatian. Apang, hinali nga natublag ang kalinong sang nagahilapit na ang grupo sang mga mandrill. Pamatyag ko daw may nagahilapit nga isa ka mabaskog nga unos  bangod sa magahod nga pagsininggit kag tunog sang nagakalabali nga mga sanga. Apang sang makita ko [ang mga liderlider nga mandrill] daw subong sila sang ginapauna nga grupo sang mga soldado sa inaway kon tan-awon. Ang dalagku nga mga laki yara sa unahan, nga madasig nga nagalakat sa kagulangan sa ubos, samtang ang mga bayi kag mga bata pa nagasaylosaylo sa mga sanga sa ibabaw. Sing hinali, nagdulog ang isa sa dalagku nga laki nga mandrill kag nagpanghulonghulong. Nakita kami sang bata pa nga mandrill nga ato sa sanga sa ibabaw, kag nagpaandam ini. Nagdasig ang lakat sang bug-os nga grupo, kag labi pa nga nagbaskog ang ila gahod bangod sa kaakig kag kaugot. Sa sulod lamang sang pila ka gutlo, wala na sila. Ginbulubanta sang amon giya nga mga 400 ka mandrill ang nag-agi sa tupad namon.”

Ang mga chimpanzee pareho man kagahod sa mga mandrill, kag mas mabudlay sila pangitaon kay madasig sila maglakat sa kagulangan samtang nagapangita sing pagkaon. Sa pihak nga bahin, masami nga makita sang mga bisita ang putty-nose nga mga amu, nga kon kaisa yara lang sa wayang sa higad sang kagulangan. Ayhan ang pinakamaila nga sapat sa Lopé amo ang sun-tailed nga amu, ang sahi sang amu nga diri lang masalupuan kag nadiskobrehan sang nagligad lang nga mga 20 ka tuig.

Ang dalagku kag maduagon nga mga pispis sa kagulangan​—subong sang turaco kag kalaw—​nagapahibalo nga yara sila paagi sa ila paos nga mga huni. Mga 400 ka sahi sang pispis ang naisip nga nakit-an sa sini nga parke, amo nga nanamian magkadto diri ang mga mahuyugon magtan-aw sing mga pispis.

Duog Diin Protektado ang Nanuhaytuhay nga Sapat kag Tanom

Ang Loango kag Lopé duha lamang sa 13 ka pungsudnon nga parke sa Gabon. Ang iban nga mga parke nagaamlig sang mga bakhawan, pinasahi nga mga tanom, kag mga duog para sa nagasaylosaylo nga mga pispis. “Ginpili sang Gabon ang pinakamaayo nga mga duog sa bug-os nga pungsod,” paathag ni Lee White sang Wildlife Conservation Society. “Indi lamang ang kalaparon sang parke ang importante, kundi ang pagkaekselente man sang duog nga ginaamligan. Sang 2002, sa malip-ot lang nga tion, nakahimo sila sing pinakamaayo nga sistema sa pag-amlig sa pungsudnon nga mga parke, kag ginaamligan nila ang nanuhaytuhay nga sahi sang mga sapat kag mga tanom sa pungsod.”

Siempre pa, may mga problema gihapon, subong sang ginbaton ni Presidente Bongo Ondimba. “Proyekto ini sang bug-os kalibutan,” siling niya, “nga nagakinahanglan sing madugay kag malip-ot nga mga pagsakripisyo, agod maamligan naton ining kinaugali nga mga katingalahan para sa madason nga mga henerasyon.”

[Mga mapa sa pahina 17]

(Para sa aktual nga format, tan-awa ang publikasyon)

APRIKA

GABON

Ang 13 ka pungsudnon nga parke sang Gabon

Lopé National Park

Loango National Park

[Mga retrato sa pahina 16, 17]

Humpback nga balyena kag ang hitsura sang Loango kon lantawon gikan sa ibabaw

[Credit Line]

Whale: Wildlife Conservation Society

[Mga retrato sa pahina 16, 17]

Mandrill (sa wala) kag gorilya (sa tuo)

[Credit Line sang retrato sa pahina 15]

Robert J. Ross