Isa ka Kubos nga Minuro nga Nangin Bantog nga Siudad

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA JAPAN

SANG isa ka matahom nga adlaw sang tig-ilinit sang Agosto 1590, si Ieyasu Tokugawa (sa tuo), nag-abot sa Edo, ang minuro sang mga mangingisda sa sidlangan sang Japan. Sia ang nangin una nga shogun * sa dinastiya sang mga Tokugawa. Sadto nga tion, “diutay lamang ang pamalay sa Edo, kag ang mga ini halos mga hayubhayob lamang sang mga mangunguma kag mga mangingisda,” siling sang libro nga The Shogun’s City​—A History of Tokyo. Makita man diri ang ginpabay-an nga kuta nga kapin sa isa ka gatos ka tuig na ang kadugayon.

Ining minuro, nga wala makilal-i sa sulod sang mga siglo, indi lamang nangin Tokyo sang ulihi, ang kapital nga siudad sang Japan, kundi isa man ka masako kag daku kaayo nga siudad nga may kapin sa 12 milyones ka pumuluyo. Ang Tokyo nangin sentro sang teknolohiya, komunikasyon, transportasyon, kag komersio, subong man sang mga bangko kag mga korporasyon. Paano natabo ining tumalagsahon nga pag-bag-o?

Ang Minuro sang mga Mangingisda nga Nangin Siudad sang mga Shogun

Sa sulod sang mga isa ka siglo sugod sang 1467, gintulunga sang nagailinaway nga mga gobernador ang Japan. Napahiusa lang liwat ang pila ka bahin sang pungsod sang si Hideyoshi Toyotomi, isa ka gobernador gikan sa imol nga pamilya, naggahom subong tiglawas sang emperador sang 1585. Sang primero, nagbato si Ieyasu sa paggahom ni Hideyoshi, apang nag-apinay sila sang ulihi. Nagbuligay sila sa paglikop kag sa pagbihag sa kastilyo sang Odawara, ang pamakod sang gamhanan nga pamilya Hōjō. Gani, nasakop nila ang rehiyon sang Kanto sa sidlangan sang Japan.

Ginhatag ni Hideyoshi kay Ieyasu ang malapad nga teritoryo sang walo ka probinsia sang Kanto, nga sakop anay sang pamilya Hōjō, amo nga dapat magsaylo si Ieyasu sa sidlangan. Isa ini ka ginhandaan gid nga plano agod mapahilayo si Ieyasu sa Kyoto, diin nagapuyo ang emperador sang Japan. Walay sapayan sini, nagpasugot si Ieyasu kag subong sang ginlaragway sa umpisa, nag-abot sia sa Edo. Ginhimo niya ining kubos nga minuro sang mga mangingisda nga sentro sang iya teritoryo.

Sang mapatay si Hideyoshi, ginpangunahan ni Ieyasu ang nagtingob nga mga hangaway, nga ang kalabanan gikan sa sidlangan sang Japan, batok sa hangaway gikan sa katundan. Sang 1600, nagdaug sia sa isa lang ka adlaw nga pagpakig-away. Sang 1603, gintangdo nga shogun si Ieyasu, kag nangin gumalahom sang pungsod. Ang Edo amo na karon ang bag-o nga sentro sang kagamhanan sang Japan.

Ginsugo ni Ieyasu ang mga gobernador nga magpadala sing mga trabahador kag materyales para sa pagtukod sang tuman kadaku nga kastilyo. Sa isa lang ka tion, mga 3,000 ka sakayan ang gingamit agod magdala sing dalagku nga mga binilog sang  granito nga gintiphag gikan sa mga pil-as sang Izu Peninsula, nga mga 100 kilometros gikan sa bagatnan. Sang madiskarga na ang mga granito sa pantalan, ginhakot ini sang isa ka grupo sang mga isa ka gatos ka lalaki pakadto sa duog nga patindugan sang kastilyo.

Ang kastilyo, nga amo ang pinakadaku sa bug-os nga Japan, natapos pagligad sang 50 ka tuig, sa paggahom sang ikatlo nga shogun, kag isa ini ka makahalawhaw nga simbulo sang tuman kabakod nga kagamhanan sang mga Tokugawa. Ang mga samurai, ukon mga mangangaway, nga nagaalagad sa shogun, nagpuyo sa palibot sang kastilyo. Nagsugo ang shogun nga dapat may mga mansion sa Edo ang mga gobernador, magluwas pa sa mga kastilyo sa mga duog nga ila ginagamhan.

Agod maamanan ang mga kinahanglanon sang mga samurai nga nagapuyo sa Edo, nagdamo diri ang mga negosyante kag lantip nga mga trabahador nga gikan sa palibot sang pungsod. Sang 1695​—mga isa ka siglo sugod sang nag-abot si Ieyasu sa sini nga duog—​isa ka milyon na ang populasyon sang Edo! Nangin siudad ini nga may pinakamadamo nga pumuluyo sa bug-os nga kalibutan sadto nga tion.

Halin sa Espada Pakadto sa Abacus

Ang paggahom sang mga shogun nangin malinong, amo nga ang mga samurai indi na kinahanglan nga makig-away. Siempre, ginapabugal gihapon sang mga samurai ang ila propesyon apang mas nagdamo karon ang mga negosyante. Gani, sa baylo nga espada, abacus na ang pirme ginagamit. Sa kapin sa 250 ka tuig, ang kalinong nagpadayon. Ang mga sibilyan, ilabi na ang mga negosyante, nagtin-ad kag nagmanggaranon. Nagluntad ang isa ka pinasahi nga kultura.

Ang mga pumuluyo masami nga nagatan-aw sing popular nga Kabuki nga mga sarsuela (mga drama tuhoy sa maragtas), Bunraku (salida sang mga monyika sa teatro), kag rakugo (tinarso nga pag-istorya). Sa magin-ot nga mga gab-i kon tingadlaw, ang mga tawo nagatipon sa pangpang sang mabugnaw nga Sumida River sa Edo. Nagatan-aw man sila sing pasundayag sang mga pwites, ang tradisyon nga popular gihapon tubtob karon.

Apang, ang Edo indi gihapon kilala sa bug-os nga kalibutan. Sing kapin sa 200 ka tuig, magluwas sa limitado nga pagpakig-angot sa mga Olandes, mga Tsino, kag mga Koreano, gindumilian sang gobierno ang pagpakig-angot sa mga dumuluong. Apang, isa ka adlaw, isa ka wala ginapaabot nga hitabo ang nagpabag-o sa sini nga siudad kag sa bug-os nga pungsod.

Ang Edo Nangin Tokyo

Malapit sa baybayon sang Edo, may nakita nga makatilingala nga mga sakayan nga nagabuga sing maitom nga aso. Abi sang natingala nga mga mangingisda, mga bulkan ini nga nagalutaw! Ang makakululba nga mga sugidsugid naglapta sa Edo, amo nga madamo ang nagbiya sa siudad.

 Ining guban sang apat ka sakayan nga ginapangunahan ni Komodor Matthew C. Perry sang U.S. Navy, nagdungka sa Edo Bay sang Hulyo 8, 1853 (sa ibabaw). Nangabay si Perry nga tugutan sang panguluhan sang shogun nga magnegosyohanay ang Estados Unidos kag Japan. Bangod sang pagduaw ni Perry, narealisar sang mga Hapones nga nabiyaan na gid gali sila sang bug-os nga kalibutan kon tuhoy sa militar kag teknolohiya.

Amo ini ang umpisa sang alagisod nga mga hitabo nga nagdul-ong sa pagkapukan sang rehimen sang Tokugawa kag sa paggahom liwat sang emperador. Sang 1868, ang Edo ginhingadlan nga Tokyo, nga nagakahulugan “Kapital sa Sidlangan,” nga ginbase sa lokasyon sini gikan sa Kyoto. Ang emperador nagsaylo halin sa palasyo sa Kyoto pakadto sa kastilyo sa Edo, nga sang ulihi ginhimo nga bag-o nga Imperial Palace.

Sa impluwensia sang Nakatundan nga kultura, amat-amat nga ginsugdan ang proyekto agod mangin moderno ang Japan sa idalom sang bag-o nga gobierno. Madamo sila sang dapat himuon agod makalagas sa iban nga mga pungsod. Gintawag ini sang iban nga pinasahi nga panahon. Sang 1869, ginsugdan ang paggamit sing telegrapo nga nagakonektar sang Tokyo sa Yokohama. Nian, gintukod ang una nga riles nga nagaangot sining duha ka siudad. Ginpatindog man ang tisa nga mga bilding sa palibot sang kahoy nga mga balay. Nag-inulhot ang mga bangko, mga hotel, mga department store, kag mga restawran. Gintukod ang una nga mga unibersidad. Ginsemento ang mga dalan. May mga sakayan na nga nagbiyahe pakadto-pakari sa Sumida River.

Nagbag-o na pati ang hitsura sang mga tawo. Bisan pa ang kalabanan nagakimono gihapon, madamo na nga Hapones ang nagasuksok sing moderno nga mga panapton. Ang mga lalaki nagapatubo sing bigote, nagasuksok sing kalo, kag nagagamit sing baston. Ang iban naman nga mga babayi nagasuksok sing elegante nga mga panapton kag nagatuon sing saot nga waltz.

Magluwas sa ilimnon nga sake, nangin paborito man ang serbesa, kag indi lang ang sumo  nga dumugay ang paborito nga hampang sang pungsod kundi ang baseball man. Kaangay sa isa ka higante nga espongha, ginsalupsop sang Tokyo ang tanan nga popular nga ideya tuhoy sa kultura kag pulitika sadto nga panahon kag ginhimo ini nga bahin sang ila estilo sang pagkabuhi. Padayon ang pag-uswag sang siudad​—tubtob isa ka adlaw may nag-abot nga trahedya.

Pagbangon Pagkatapos sang Trahedya

Sang Septiembre 1, 1923, samtang madamo ang nagahanda sing palanyagahon, naglinog sing tuman kabaskog sa Kanto. Ginsundan ini sang ginatos pa ka indi tanto kabaskog nga mga linog. Pagligad sang 24 oras liwat nga naglinog sing tuman kabaskog. Bisan pa nga grabe ang halit sang linog, mas grabe pa gid ang halit sang sunog nga resulta sang linog. Ginkaon sang kalayo ang halos bug-os nga Tokyo. Kapin sa 100,000 ang napatay, kag 60,000 sini ang mga taga-Tokyo.

Ginsugdan sang mga taga-Tokyo ang daku kaayo nga hilikuton agod mapatindog liwat ang ila siudad. Sang medyo makapasag-uli na sila, may natabo naman nga isa ka daku nga trahedya​—pagsalakay sang mga eroplano sang tion sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Makahalapay ilabi na ang mga 700,000 ka bomba nga ginhulog sang Marso 9/10, 1945, sugod tungang-gab-i tubtob mga alas tres sa kaagahon. Kalabanan sang mga bilding human sa kahoy, amo nga sang ginbombahan ini sang mga bomba nga may napalm, nasunog ang gutok nga sentro sang siudad kag kapin sa 77,000 ka tawo ang napatay. Amo yadto ang labing makahalapay nga pagpamomba sa maragtas nga wala nagagamit sing nuklear nga hinganiban.

Walay sapayan sang mga trahedya, ang nasunog nga Tokyo liwat nga nakabangon sa isa ka tumalagsahon nga paagi pagkatapos sang inaway. Sang 1964, pagligad sang wala pa 20 ka tuig, nakapasag-uli na ang siudad amo nga diri ginhiwat ang Summer Olympic Games. Sa nagligad nga apat ka dekada, wala untat ang paghimo sing mga dalan, subong man ang pagpatindog sing dalagku kag matag-as nga mga bilding.

Nakabulig sing Daku ang Panimuot sang mga Taga-Tokyo

Pagligad sang 400 ka tuig, ang siudad nga kilala karon nga Tokyo indi dumaan na kon ikumparar sa iban nga dalagku nga mga siudad sa kalibutan. Bisan pa may mga bahin gihapon ini nga nagapahanumdom sang nagligad, ilisipon na lang ang daan nga mga bilding kag mga tinukod. Apang, kon himutaran ang siudad, ginapakita sini ang desinyo nga iya anay sang Edo.

Makita sa sentro sang siudad ang isa ka malapad nga lote nga madamo sing tanom. Ang Imperial Palace kag ang palibot nga ugsaran sini nagatindog karon sa kon diin man anay nagatindog ang kastilyo sang Edo. Gikan diri, ang dalagku nga mga dalan padulong sa gua sang siudad daw kaangay sang lawa sang damang tan-awon, nga kaangay gid sa desinyo sang Edo sang una. Bisan ang daw wala sing pasingadtuan nga mga dalan sa bug-os nga siudad nagapahanumdom man sang Edo. Sa katunayan, ang kalabanan nga mga kalye wala gani sing ngalan! Indi kaangay sa iban nga dalagku nga mga siudad sa kalibutan nga may mga bloke, ang mga lote sa Tokyo indi palareho ang kalaparon kag korte kag ginnumeruhan lang.

Apang ang labing talalupangdon nga butang nga wala nagbag-o amo ang panimuot sang mga taga-Tokyo​—ang ila ikasarang nga batunon ang mga pagbag-o, ilabi na ang mga dumuluong nga mga ideya, kag ang ila pagkamapasibusibuon. Subong man ang ila determinasyon nga mag-uswag, walay sapayan sang mga linog, pag-usmod sang ekonomiya, kag pagdamo sang populasyon. Kari ka kag tan-awa ang kapagsik sang Tokyo​—ang isa ka kubos kag indi kilala nga minuro sang mga mangingisda nga nangin bantog nga siudad sa bug-os nga kalibutan.

[Nota]

[Mapa sa pahina 11]

JAPAN

TOKYO (Edo)

Yokohama

Kyoto

Osaka

[Retrato sa pahina 12, 13]

Ang Tokyo karon

[Credit Line]

Ken Usami/​photodisc/​age fotostock

[Credit Line sang retrato sa pahina 11]

© The Bridgeman Art Library

[Credit Line sang retrato sa pahina 13]

The Mainichi Newspapers