Tumalagsahon nga Dagat​—Apang Patay!

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA ISRAEL

AMO ini ang pinakaparat, pinakanubo, pinakapatay, kag para sa iban, ang pinakamaayo sa panglawas nga dagat sa bug-os kalibutan. Sa sulod sang mga siglo, ginatawag ini nga Dagat nga Mabaho, Dagat sang Yawa, kag Linaw nga Aspalto. Ginatawag man ini sa Biblia subong Dagat nga Maasin kag dagat sang Araba. (Genesis 14:3; Josue 3:16) Madamo nga iskolar ang nagapati sa sugidsugid nga ang kagulub-an sang Sodoma kag Gomorra yara sa idalom sini nga dagat. Gani, ginatawag man ini nga Dagat sang Sodoma ukon Dagat ni Lot, ang karakter sa sugilanon sang Biblia tuhoy sa amo nga mga siudad.​—2 Pedro 2:6, 7.

Ang iban nga ngalan sini nga dagat daw indi gid makaganyat sa mga bisita. Apang, linibo ka tawo kada tuig ang nagabisita sa sining tumalagsahon nga dagat, nga ginatawag karon nga Patay nga Dagat ukon Dagat nga Maasin. Ngaa tuman gid ini kaparat? Patay gid bala ini, kag ang tubig bala sini maayo man sa panglawas?

Ang Pinakanubo kag Pinakaparat nga Dagat

Makita ang Patay nga Dagat sa naaminhan nga bahin sang daku kag malaba nga litik sang duta ukon faultline sang Great Rift Valley nga nagalab-ot sa bagatnan sa Sidlangan nga Aprika. Nagalikoliko ang Suba Jordan gikan sa aminhan tubtob sa pinakanubo nga bahin sang duta nga mga 418 ka metros ubos sa nibel sang dagat. Ining dagat sa sulod sang pungsod natung-an sang mga bukid sang Judea sa nakatundan kag mga bukid sang Moab sa Jordan sa sidlangan.

Ngaa tuman gid kaparat ang Patay nga Dagat? Bangod ang asin, nga ang panguna nga elemento amo ang magnesium, sodium, kag calcium chloride, halin sa Suba Jordan kag iban pa nga magagmay nga suba, sapa, kag tuburan nagakadto sa Patay nga Dagat. Ginabanabana nga mga 850,000 ka tonelada nga asin kada tuig ang ginadeposito sang Suba Jordan pa lamang. Bangod manubo ang nahamtangan sini nga dagat, indi makagua ang tubig. Mabuhinan lamang ini paagi sa ebaporasyon ukon pag-alisngaw. Apang, wala nagadamo ang tubig kay kon tingadlaw, mga pito ka milyon ka tonelada nga tubig ang nagakahubas paagi sa pag-alisngaw. Bisan pa nagahubas ang tubig, ang asin kag mineral nagakabilin. Amo kon ngaa amo ini ang pinakaparat nga dagat sa duta, nga may kaparaton nga mga 30 ka porsiento, pila ka pilo kon ikomparar sa iban nga mga dagat.

Kutob pa sang dumaan nga tion, nangin interesado na ang mga tawo sa pinasahi nga mga kinaiya sang Patay nga Dagat. Ang Griegong pilosopo nga si Aristotle nakabati sang istorya nga ang Dagat “tuman kaparat kag wala sing makita nga isda sa sini.” Ang tuman nga kaparat nagaresulta sa labi pa nga pagmag-an ukon paglutaw, amo nga bisan ang indi makahibalo maglangoy nagapabilin nga nagalutaw kag indi malunod. Ginsaysay sang Judiyo nga istoryador nga si Flavius Josephus kon paano gintilawan ni Heneral Vespasian sang Roma kon bala matuod ini paagi sa pagtagbong sa dagat sang iya mga nabihag sa inaway.

Apang, mahimo nga natingala ka karon kon  paano ining patay nga tubig nangin maayo sa panglawas.

Ang Dagat nga Pinakamaayo Para sa Panglawas?

Ang mga manuglakbay sang edad-media nag-istorya anay tuhoy sa dagat nga wala sing nagakabuhi nga mga pispis, mga isda, kag mga tanom. Ginpatihan pa gani nila nga ang nagaalisngaw nga baho gikan sa linaw makamamatay. Amo ini kon ngaa naglapnag ang ideya tuhoy sa mabaho nga patay nga dagat. Matuod gid man nga bangod tuman kaparat ang dagat, simple lamang nga mga organismo, subong sang mapag-on nga mga bakterya, ang mahimo mabuhi kag ang mga isda nga maanod sa dagat mapatay gid dayon.

Ini nga dagat indi makasustenir sing kabuhi, apang tuhay naman ang mga rehiyon sa palibot sini. Bisan tuod nga ang kalabanan nga duog wala sing tanom, talalupangdon gid nga may yara gamay nga mga bahin sang rehiyon nga may mga busay kag mga tanom sa tropiko. Kilala man ini nga rehiyon subong isa gid ka maayo nga puluy-an para sa ilahas nga mga sapat. May yara 24 ka sahi sang mamalya subong sang isa ka sahi sang kuring nga sand cat, lobo sang Arabia, kag pirme makita nga ilahas nga kanding ukon ibex, nga nagapuyo malapit sa dagat. Ang tab-ang nga tubig sa sini nga rehiyon maayo man nga puluy-an para sa mga amphibian, mga reptilya, kag mga isda. Bangod ang Patay nga Dagat alagyan gid sang mga pispis nga nagasaylo kon mag-abot ang tigtulugnaw,  kapin sa 90 ka sahi sang pispis ang makita diri, subong sang puti kag itom nga tulabong. Makita man diri ang buwitre nga griffon kag buwitre sang Egipto.

Apang paano nangin pinakamaayo para sa panglawas ang Patay nga Dagat? Sang una, ginainom kuno sang mga tawo ang tubig halin sa dagat bangod nagapati sila nga bulong ini​—apang wala gid ini ginapanugyan karon! Mas rasonable pa gani ang ginasiling nila nga ang pagpaligo sa maparat nga dagat makatinlo sang lawas. Ginadayaw man ang makapaayo nga kinaiya sang bug-os nga rehiyon. Bugana ini sa oksiheno bangod ubos ini sa nibel sang dagat. May mataas nga konsentrasyon sang bromide sa hangin nga ginapatihan nga makaparelaks. Ang bugana sa mineral nga itom nga lutak kag ang mainit nga mga tuburan nga may asupre sa higad sang dagat, makapaayo sang balatian sa panit kag arthritis. Dugang pa, ang nagatubo diri anay nga balsamo nga kahoy ginapabilihan gid kag ginagamit sa pagpatahom kag sa pagbulong sa balatian.

Aspalto Gikan sa Dagat

Ang isa pa sa di-kinaandan sa Patay nga Dagat amo ang pagpagua sini sing matig-a nga mga bitumen ukon aspalto nga makita kon kaisa nga nagalutaw sa dagat. * Sang 1905, ang magasin nga The Biblical World nagreport nga sang 1834 nakita nga nasampay sa higad sang dagat ang 2,700 ka kilo nga bitumen. Ginlaragway ang bitumen subong ang “labing una nga petrolyo nga gingamit sang mga tawo.” (Saudi Aramco World, Nobiembre/​Disiembre 1984) Nagapati sang una ang iban nga tawo nga bangod sa linog, naglutaw ang mga tipak sang aspalto gikan sa letso sang Patay nga Dagat. Mahimo bangod ini sa paglitik sang dalagku nga mga bato sa idalom, gani nagua ang mga aspalto upod ang mga bato nga may asin pakadto sa letso sang dagat. Kon matunaw na ang mga bato nga may asin, magalutaw dayon ang mga bloke sang aspalto.

Sa sulod sang mga siglo, ginagamit ang bitumen sa madamo nga paagi. Halimbawa, ginagamit ini sa mga baruto agod indi masul-ob sang tubig, sa mga pagpanukod, kag subong man panabog sa insekto. Ginapatihan man nga sang mga 350 B.C.E., ginsugdan sang mga Egiptohanon ang paggamit sing madamo nga bitumen sa pagbalsamar sang mga patay ukon mummification, bisan pa wala ini ginaugyunan sang iban nga mga eksperto. Sadto nga tion, ang mga manlulugayaw nga ginatawag mga Nabateanhon, nga nagapuyo sa amo nga lugar, amo ang lamang nga nagapatikang sang bitumen. Ginpahigad nila ini sa baybay, gin-utod-utod ini kag gindala sa Egipto.

Tumalagsahon gid ang Patay nga Dagat. Gani, indi pagpasobra ang paglaragway sa sini subong ang pinakaparat, pinakanubo, pinakapatay, kag mahimo pinakamaayo sa panglawas nga dagat. Pat-od gid nga isa ini sa labing tumalagsahon nga mga dagat sa kalibutan.

[Nota]

[Kahon/​Retrato sa pahina 27]

GINTIPIGAN SA MAPARAT NGA TUBIG

Ginreport sang mga istoryador nga ang Patay nga Dagat isa anay ka masako nga ruta sang negosyo, kag ginpamatud-an ini sang duha ka himo sa kahoy nga ankla nga nasapwan sining karon lang.

Nasapwan ini nga mga ankla sa nagnubo nga bahin sang baybay sang Patay nga Dagat, malapit sa dumaan nga dulungkaan anay sa En-gedi. Ginapatihan nga ang isa ka ankla mga 2,500 na ka tuig kag amo ang pinakadumaan nga ankla nga nasapwan sa Patay nga Dagat. Ang isa pa mga 2,000 na kuno ka tuig kag ginhimo ini gamit ang pinakamaayo nga teknolohiya sang Roma sadto nga tion.

Masami nagakadunot ang kahoy nga mga ankla sa kinaandan lang nga asin sang dagat, kag ang mga metal amo ang nagadugay. Apang, bangod kulang sa oksiheno ang Patay nga Dagat kag tuman ini kaparat, natipigan gid sing maayo ang kahoy nga ankla kag ang mga lubid nga nahigot sa sini.

[Retrato]

Ang kahoy nga ankla nga gingamit sa ulot sang ika-7 kag ika-5 nga siglo B.C.E.

[Credit Line]

Photograph © Israel Museum, Courtesy of Israel Antiquities Authority

[Retrato sa pahina 26]

Busay halin sa mainit nga tuburan

[Retrato sa pahina 26]

Ang laki nga ibex

[Retrato sa pahina 26]

Nagabasa sing pamantalaan samtang nagalutawlutaw