Bulawan nga Likido sang Mediteraneo

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA ESPANYA

“Berde ako nga nangin itom, nian gindugmok nila ako sing maayo, kag ginhimo nila ako nga puro nga bulawan.”​—Isa ka paktakon sa Espanya

ANG berde nga bunga sang kahoy nga olibo nagahininghining sa kaitom kon maggulang na. Apang sa idalom sining itom nga panit may yara “bulawan.” Kon dugmukon, ang gulang nga mga olibo nagapagua sing bulawan nga likido. Ining likido ginagamit sa mga panimalay sa Mediteraneo sing linibo na ka tuig. Ining bulawan nga likido, ukon lana sang olibo, hamili gid nga produkto sang mga kahoy nga olibo kag hil-ob sining mga kahoy ang kabakuluran gikan sa Portugal pakadto sa Siria.

Ang lana sining mahunit nga kahoy manamit gid kag makapapagros. Ang nagasulod sa pensar sang mga taga-Mediteraneo kon magsambit ka sing “lana” amo ang “lana sang olibo” ukon olive oil. Sa pagkamatuod, ang Espanyol nga tinaga para sa “lana” nga aceite, naghalin sa Arabiko nga tinaga nga azzáyt, nga literal nga nagakahulugan sing “duga sang olibo.” Huo, ang lana sang olibo puro nga duga gid man sang gindugmok nga bunga sang olibo. Bangod ang lana nagagua sa mga olibo bisan indi na simbugan ukon paagihon pa sa kemikal  nga proseso, ang kinaugali sini nga mga kalidad, sabor, kag kahumot nagapabilin gihapon.

Ang Di-matupungan nga Bulawan nga Likido

Ang istoryador nga si Erla Zwingle nagsiling nga ang lana sang olibo “madugay na katama nga ginagamit subong pagkaon, gatong, banyos, kag sakramento.” Sa karon, dugang pa niya, “ang bulawan nga likido sang olibo amo gihapon ang di-matupungan nga lana.” Sa sulod na sang linibo ka tuig, ang simple nga proseso sang pagkuha sing lana sang olibo amo man sa gihapon. Una, ginapaspas sing malaba nga kahoy sang mga manugdugos ang mga sanga sang olibo agod magkalahulog ang mga bunga sini sa duta, diin ini ginatipon. Dayon, ginadugmok sa galingan ang bilog nga olibo pati ang mga liso sini. Dason, ginakuha ang mga ugasip. Sa katapusan, ginaseparar ang lana gikan sa tubig sa ginapalugdangan nga tangke kag puede na ini gamiton. *

Apang, indi kaangay sang bulawan, ang lana sang olibo daw kaangay man sang alak nga madamo sing klase. Sa bug-os nga kalibutan, mga isa ka bilyon nga kahoy sang olibo ang ginakultibar. * Kag suno sa mga eksperto sa pananom may yara kapin sa 680 ka nanuhaytuhay nga klase sang olibo. Luwas sa kinatuhayan sa klase, ang sahi sang duta, paniempo, petsa sang pagdugos (nagatupa sa Nobiembre pa Pebrero), kag ang proseso sang pagpuga nagaapektar sa pinasahi nga sabor, duag kag kahumot sang olive oil. Ginaklase sang propesyonal nga mga manugtilaw ang nanuhaytuhay nga damil sang olive oil subong matam-is, malangto, fruity, ukon saboroso. Ginapat-od gid sang mga manugtilaw nga maayo ang kalidad sang olive oil antes ibaligya.

Bagay gid ang klima sang Mediteraneo para sa pagkultibar sang mga kahoy nga olibo, amo nga mga 95 porsiento sang tanan nga olive oil nga ginapatubas sa bug-os nga kalibutan naghalin sa mga lugar sa palibot sang Dagat Mediteraneo. Makita sang mga nagalakbay ang katamnan sang olibo nga nagahil-ob sa kabakuluran sang Espanya, Gresya, Italya, Morocco, Portugal, Siria, Tunisia, kag Turkey. Busa, ang olive oil mahimo gid ilaragway subong ang “bulawan nga likido sang Mediteraneo.”

Isa ka Makapapagros nga Panakot sa Pagkaon sang mga Taga-Mediteraneo

Sa sulod sang mga siglo, ang nagapanamit sa madamo nga kinaandan nga pagkaon sang mga taga-Mediteraneo amo ang olive oil. Puede ini gamiton sa pagprito, panghulom sa karne ukon isda, ukon panimpla sa mga pagkaon. “Ang isa ka produkto nga ginagamit na sa sulod sang 4,000 ka tuig pat-od gid nga maayo,” siling sang isa ka lantip nga kusinero nga si José García Marín sang ginlaragway niya ang importansia sang olive oil sa pagluto sang mga Espanyol. “Kag ang kalidad sining manamit nga likido nag-uswag sa sining karon lang nga mga tuig bangod sa mahalungon nga mga teknik sa pagproseso,” dugang pa niya.

Madugay na nga natalupangdan sang mga manugpanalawsaw nga ang mga  tawo nga nagakaon sang kinaandan nga pagkaon sang mga taga-Mediteraneo may bentaha sa kapagros. * Sining karon lang, ang mga eksperto sa sustansia nag-organisar sing isa ka International Conference on the Healthy Effect of Virgin Olive Oil. Nakahinakop sila nga ang pagkaon sang mga taga-Mediteraneo, nga nagalakip sang virgin olive oil, makapapagros kag makapalawig sang kabuhi. Ang pagkaon nga madamo sing virgin olive oil nagabuhin sa risgo sang atake sa tagipusuon kag kanser. “Sa tanan nga pungsod diin ang mga tawo nagakaon sang kinaandan nga pagkaon sang mga taga-Mediteraneo . . . nga ang lamang nga mantika amo ang virgin olive oil,” siling sang mga eksperto, “mas diutay ang may kanser sangsa mga pungsod sa Naaminhan nga Europa.”

Madamo pa sing rason kon ngaa makapapagros ini. Ang isa bangod mataas ang oleic acid (tubtob sa 80 porsiento) nga masapwan sa olive oil, kag may positibo ini nga epekto sa sistema sang sirkulatoryo. Isa pa, ang olive oil nga wala nakaagi sa kemikal nga proseso kag wala nasimbugan sing mga preserbatibo may mga bitamina gihapon, monounsaturated fats, kag iban pa nga kinaugali nga mga sangkap sini nga masapwan sa gulang na nga prutas.

 Bangod ang magamay nga bahin sini mga antioxidant, subong sang bitamina E kag polyphenols (makapahumot nga mga substansia), ang olive oil nagaamlig man kag nagapanami sa panit. Busa, masami ini ginagamit sa pagpatahom, lotion, shampoo, kag habon. Ang dumaan nga mga Griego kag Romano nagagamit sing olive oil nga may mga herba para sa pagtinlo kag pagpanami sang ila panit. Sang ulihi, sang ikan-om nga siglo, ang mga sampaton nga Pranses naghimo sing mga habon paagi sa pagsamo sang olive oil kag sang abo sang mga tanom sa dagat.

Ang Lana sang Olibo sa Panahon sang Biblia

Sa panahon sang Biblia, ang lana sang olibo pirme ginagamit subong pagkaon, pangpatahom, gatong, bulong, kag iban pa. Ang lana sang olibo ginpatuhuyan sa Biblia sing kapin sa 250 ka beses, kon kaisa subong lana mismo ukon subong isa ka ingrediente sang mahumot nga mga lana.

Maathag nga ginapakita sang Kasulatan ang pagkaimportante sang lana sang olibo sa kabuhi sang kinaandan nga pamilya sa Israel. Panguna ini nga bahin sang ila pagkaon, kag ang pagkabugana sini tanda sang ila pagkahamungaya. (Joel 2:24) Gingamit ini lunsay sang babayi kag lalaki subong panghaplas sa panit. Antes sia nakigkita kay Boaz, ‘nanghaplas anay si Rut sing lana.’ (Rut 3:3, NW) Pagkatapos sang pito ka adlaw nga pagpuasa, si Hari David “nagtindug gikan sa duta, kag nagpaninlo, kag nagpanghaplas sang iya kaugalingon [sing lana, NW] kag nag-ilis sang iya panapton; kag nagsulud sia sa balay sang GINOO.”​—2 Samuel 12:20.

Ang dumaan nga mga lampara nagakinahanglan sing bastante nga suplay sang lana sang olibo. (Mateo 25:1-12) Ang “puraw nga lana sang olivo” amo anay ang gingamit nga gatong sa mga suga sang tabernakulo sa kahanayakan. (Levitico 24:2, Maayong Balita nga Biblia) Sang panahon ni Hari Solomon, ang lana sang olibo nangin isa ka importante nga produkto sa internasyonal nga pagbaligyaanay. (1 Hari 5:10, 11) Ang lana gingamit anay sang mga manalagna sa paghaplas sa gintangdo nga mga hari. (1 Samuel 10:1) Ang mga mainayuhon nga mga tagbalay nagapahid sing lana sa ulo sang ila mga bisita bilang pagpakita sing pagkamaabiabihon. (Lucas 7:44-46) Ang mabinuligon nga Samaritano sa ilustrasyon ni Jesus nagbulong sa pilas sang nasamaran nga tawo sing lana kag alak.​—Lucas 10:33, 34.

Bangod masami ini ginagamit nga bulong, ginpaanggid sang Kasulatan ang lana sa makapaumpaw nga laygay kag lugpay. Ang Cristianong disipulo nga si Santiago nagsulat: “May nagamasakit bala sa inyo? Magtawag sia sang mga gulang nga lalaki sang kongregasyon, kag magpangamuyo sila para sa iya, nga nagahaplas sa iya sang lana sa ngalan ni Jehova. Kag ang pangamuyo nga may pagtuo magaayo sa isa nga nagamasakit, kag si Jehova magabangon sa iya.”​—Santiago 5:14, 15.

Ang olibo nagapatubas sing lana sing walay untat. Ang isa ka kahoy nga olibo sarang makapatubas sing tatlo tubtob apat ka litro nga lana kada tuig sa sulod sang madamo nga siglo! Walay duhaduha: Ining likido nga bulawan makabulig sa aton ikaayong lawas, makapatahom sang aton panit kag makapanamit sang aton pagkaon.

[Mga nota]

[Kahon sa pahina 19]

Mga Impormasyon Tuhoy sa Olive Oil

▪ Ang kalidad sang olive oil makapabilin tubtob sa 18 ka bulan.

▪ Mahimo maglangis ang olive oil kon indi ini matago sa mabugnaw kag madulom nga lugar.

▪ Ang mga antioxidant sang olive oil madula kon gamiton ini sa pagprito sing kapin sa isa ka bes.

▪ Ginrekomendar sang mga eksperto sa sustansia nga agod makapanginpulos sing bug-os sa makapapagros nga epekto sang olive oil, dapat ini gamiton sa bug-os nga kabuhi.

▪ Ang olive oil labi nga makabulig sa ikaayong lawas kon ilakot ini sa pagkaon subong sang isda, utan, legumino, kag prutas, nga kinaandan nga ginakaon sang mga taga-Mediteraneo.

[Mga retrato sa pahina 16, 17]

Kinaandan nga Proseso sa Pagkuha sing Olive Oil

Ginapaspas sang mga manugdugos ang mga sanga

Ginadugmok sang mga galingan ang binilog nga mga olibo

Ginaseparar sining makina ang lana sa mga ugasip

Paggua sang “olive oil” sa galingan

[Credit Line]

Millstones and machine: Museo del Olivar y el Aceite de Baena

[Retrato sa pahina 18]

Ibabaw: Katamnan sang mga olibo nga siniglo na ang edad

[Retrato sa pahina 18]

Tuo: Dumaan nga lampara nga ginagatungan sing lana sang olibo

[Credit Line]

Lamp: Museo del Olivar y el Aceite de Baena

[Retrato sa pahina 18]

Pinakatuo: Ang laragway sang parabola ni Jesus tuhoy sa napulo ka ulay nga may dala nga mga lampara nga may gatong nga lana