Nagapanglugayawan nga mga Taga-Asia nga Nakahugpong sing Isa ka Imperyo

Ginhugakom sing kakugmat kag kalisang ang mga taga-Rusya. Ang mga manugkabayo gikan sa sidlangan daw kaangay sang panong sang apan sa wayang nga nagapamatay, nagapangawat, kag nagalutos sa bisan sin-o nga hangaway nga masugata nila. Ang bahin lamang sang Rusya nga nakaluwas amo ang Novgorod. Ini nga hitabo ginlaragway sang isa ka nagsalangisag nga manunulat subong pagpanalakay sang isa ka “di-kilala nga mga tribo” nga nagahambal sing lain nga lenguahe.

INING mga manugsalakay amo ang mga Mongol. Katawhan sila nga nagaistar sa mataas nga hilamunon nga patag sa lugar nga ginatawag karon nga Mongolia, sa sentral kag aminhan-sidlangan sang Asia. Ang ila tuman kadasig nga pagpanakop nga nagsugod sang temprano nga bahin sang ika-13 nga siglo C.E. nagpabag-o sa maragtas sang Asia kag sa katunga nga bahin sang Europa. Sa sulod lamang sang 25 ka tuig, nasakop sang mga Mongol ang mga teritoryo nga mas madamo sangsa nasakop sang mga Romano sa sulod sang apat ka siglo. Sa putukputukan sang ila kadalag-an, naggahom sila halin sa Korea pakadto sa Hungary kag halin sa Siberia pakadto sa India. Amo ini ang pinakamalapad nga nag-ilinangot nga imperyo sa isa lamang ka kontinente sa maragtas!

Ang sugilanon tuhoy sa malip-ot nga paggahom sang Imperyo sang mga Mongol naghatag sa aton sing ideya tuhoy sa maragtas sang Asia kag Europa kag nagasakdag man ini sa madamo nga panudlo sang Biblia tuhoy sa kinaugali kag paggahom sang tawo. Ining mga kamatuoran nagalakip sang masunod: Ang tawhanon nga kahimayaan walay pulos kag umalagi lamang. (Salmo 62:9; 144:4) “Gingamhan sang tawo ang tawo sa iya kasamaran.” (Manugwali 8:9, NW) Kag sa Biblia, ang gamhanan nga pulitikal nga mga ginharian ginasimbulo subong mapintas nga mga sapat nga nagatinguha nga gamhan ang iban nga mga pungsod. *

Sin-o ang mga Mongol?

Ang mga Mongol amo nagapanglugayawan nga mga tribo nga lantip nga mga manugkabayo nga nagakabuhi paagi sa pagsagod sang mga sapat, pagnegosyo, kag pagpangayam. Indi kaangay sang iban nga katawhan nga diutay lamang ang nahanas sa inaway, ang halos tanan nga Mongol nga lalaki nga may kabayo kag pana isa ka maisog kag mapintas nga hangaway. Kag ang kada tribo mainunungon gid sa lider sini, nga ginatawag khan.

Pagkatapos sang 20 ka tuig nga inaway, nahiusa sang isa ka khan nga si Temüjin (mga 1162-1227), ang pila sa 27 ka Mongol nga tribo nga magpasakop sa iya. Sang ulihi, ang mga Muslim nga halin sa Turkey nga ginatawag nga mga Tatar nag-upod sa mga Mongol sa pagpakig-away. Sa katunayan, sang nagpadulong sa katundan ang nagapanalakay nga mga hangaway sang Mongol, gintawag sila sang nakugmat nga mga taga-Europa subong manugsalakay nga mga Tartar. * Sang 1206, sang mga 40 ang edad ni Temüjin, ginhimo sia sang mga Mongol  nga Genghis Khan​—isa ka titulo nga nagakahulugan sing “makusog nga manuggahom” ukon “bug-os uniberso nga manuggahom.” Nakilal-an man sia subong ang Daku nga Khan.

Ang guban sang mga manugpana ni Genghis Khan nga nagasakay sa kabayo madasig kag mapintas, nga masami nagasalakay sing dululungan sa lainlain nga lugar nga nagadistansia sing linibo ka kilometro. Kon inaway ang pagahambalan, “katupong sia ni Alejandro nga Daku ukon ni Napoleon I,” siling sang Encarta Encyclopedia. Ang Persiano nga istoryador nga si Juzjani nga kontemporaryo ni Genghis Khan, naglaragway sa iya subong tawo “nga may daku nga kusog, paghantop, kaalam kag paghangop.” Ginlaragway man niya sia subong ‘isa ka walay kaluoy nga manugpatay.’

Pagpanalakay sa Iban nga Lugar

Ang aminhan nga Tsina ginapuy-an sang mga Manchu, nga nagtawag sang ila dinastiya nga Jin, ukon “Bulawanon.” Agod makalab-ot sa teritoryo sang mga Manchu, kinahanglan tabukon sang mga Mongol ang makamamatay nga Desyerto sang Gobi. Indi ini balagbag para sa mga manlulugayaw nga sarang mabuhi bisan sa gatas kag dugo sang kabayo kon wala na gid sing iban nga kalan-on. Bisan pa ginpasangkad ni Genghis Khan ang iya paggahom tubtob sa Tsina kag Manchuria, ang inaway naglawig tubtob sa 20 ka tuig. Nagkuha sia sa Tsina sing mga iskolar, artisano, kag mga negosyante, subong man mga enhinyero nga puede makahimo sing mga makina para sa pagsalakay, mga catapult, kag bomba nga de-pulbura.

Sang makontrol niya ang Silk Road, nga ruta sang negosyo sang mga kadutaan sa katundan, nakigsosyo si Genghis Khan sa iya kaingod nga Turko nga si Sultan Muhammad. Ang sultan naggahom anay sa daku nga imperyo nga ginahuman karon sang Afghanistan, Tajikistan, Turkmenistan, Uzbekistan, kag daku nga bahin sang Iran.

Sang 1218, isa ka grupo sang ginpadala nga mga Mongol nga interesado lamang nga magnegosyo ang nag-abot sa dulunan sang teritoryo sang sultan. Apang ginpamatay sila sang gobernador sa sina nga lugar nga gintunaan sang una nga pagsalakay sang mga Mongol sa lugar sang mga Muslim. Sang masunod nga tatlo ka tuig, ang mga Mongol, nga ginasiling nga mas madamo pa sa subay, sistematiko nga nagpang-ati kag nagpanunog sang mga siudad kag kaumhan kag nagpamatay sang madamo nga katawhan ni Sultan Muhammad, luwas lamang sa mga tawo nga may abilidad nga mapuslan sang mga Mongol.

Pagkatapos sini, ang hangaway sang mga Mongol, nga ginabulubanta nga mga 20,000 nagtabok sa Azerbaijan kag Georgia pakadto sa malapad nga kapatagan sang aminhan nga Caucasia, nga nagpanglutos sa kada hangaway nga masugata nila, pati na ang puersa sang mga Ruso nga mga 80,000. Paagi sa paglakbay sing mga 13,000 kilometros, ginpalibutan sang mga Mongol ang Caspian Sea nga ginkabig sang pila subong ang pinakadaku nga pagsalakay sang mga manugkabayo sa maragtas. Ang ila sunodsunod nga mga pagpanakop naghanda sing dalan para sa palaabuton nga mga pagsalakay sa Sidlangan nga Europa sang nagbulos nga Mongol nga mga manuggahom.

 Ang mga Nagbulos kay Genghis Khan

Si Ögödei, ang ikatlo sa apat ka anak ni Genghis Khan sa iya una nga asawa, amo ang nagsunod nga Daku nga Khan. Ginhugtan ni Ögödei ang iya kontrol sa nasakop nga mga kadutaan, nagbaton sing tributo gikan sa sakop nga mga gumalahom, kag gintapos ang pagsakop sa Jin nga dinastiya sa naaminhan nga Tsina.

Agod mahuptan ang ila imperyo kag naandan nga maluho nga estilo sang pagkabuhi sang mga Mongol, namat-od sang ulihi si Ögödei nga manakop liwat​—apang sa mga kadutaan nga wala pa nila mapang-ati. Ginsugdan niya ang duha ka inaway. Ang isa batok sa mga kadutaan sang Europa sa katundan kag ang isa batok sa Sung nga dinastiya sa nabagatnan nga Tsina. Nagdaug sila sa Europa apang napierde sa Tsina. Bisan pa nadaug nila ang pila ka teritoryo, wala nasakop sang mga Mongol ang panguna nga teritoryo sang mga Sung.

Ang Pagsalakay sa Nakatundan

Sang 1236, mga 150,000 ka manugkabayo nga hangaway ang nagkadto sa katundan pa Europa. Ang una nila nga ginsalakay amo ang mga rehiyon sang Volga River; pagkatapos, ginsalakay nila ang mga siudad nga estado sang Rusya, kag ginsunog ang Kiev. Nangako ang mga Mongol nga indi nila pagsalakayon ang mga siudad kon hatagan sila sang mga tawo sang ikapulo sang ila pagkabutang. Apang, mas ginpili sang mga Ruso nga magbato. Paagi sa mga catapult, ginpaulanan sang mga Mongol ang ila kaaway sing bato, nagadabadaba nga petrolyo, kag salitre. Sang napukan na ang pader sang siudad, naghuganas pasulod ang mga manugsalakay kag wala untat nga nagpamatay sang halos tanan nga pumuluyo.

Nagpadayon sa pagsalakay ang mga Mongol sa Poland, tubtob nakalab-ot ini malapit sa dulunan sang ginatawag karon nga Alemanya. Nagpangaman ang Nakatundan nga Europa sa pagsalakay, apang wala ini nag-abot kay napatay si Ögödei Khan sang Disiembre 1241, mahimo bangod sa tuman nga kahulugbon. Sa amo, ang mga kumander sang mga Mongol nagdalidali pauli sa ila kapital nga Korakorum, mga 6,000 ka kilometro ang kalayuon, agod magpili sing bag-o nga manuggahom.

Ang nagbulos kay Ögödei amo ang iya anak nga si Güyük. Ang isa nga nakasaksi sa pagpungko ni Güyük sa trono amo ang Italyano nga pari nga naglakbay sing 15 ka bulan sa teritoryo sang mga Mongol agod magdul-ong sing sulat halin kay Pope Innocent IV. Nangayo sing pasalig ang papa sa mga Mongol nga kon puede indi na sila magsalakay liwat sa Europa, kag ginpangabay niya sila nga magbaton sing Cristianismo. Wala nangako si Güyük. Sa baylo, ginsilingan niya ang papa nga magkari upod ang mga hari agod magpadungog sa Khan!

Isa Pa ka Pagsalakay sa Magtimbang nga Bahin

Ang nagsunod nga Daku nga Khan amo si Mongke, nga nagpungko sa trono sang 1251. Sia kag ang iya utod nga si Kublai nagsalakay sa Sung nga dinastiya sa nabagatnan nga Tsina, samtang ang isa naman ka puersa nagpadulong sa katundan. Ang puersa nga nagpakatundan, nagpukan sa Baghdad kag nagpaampo sa Damasco. Ang nagapangangkon nga mga Cristiano nga nagapakig-away sa mga Muslim nagkalipay, kag ining mga “Cristiano” nga  nagapuyo sa Baghdad nagpangawat kag nagpatay sa ila kaingod nga mga Muslim.

Sa sining makahalawathawat nga tion​—sang dali na lang mapapas sang mga Mongol ang tanan nga Muslim—​nasulit naman ang natabo sang una. Nag-abot ang balita nga napatay si Mongke. Sa liwat, ang mga manugsalakay nagpauli kag nagbilin lamang sing 10,000 ka tawo agod magbantay sa dulunan. Wala magdugay, ining gamay nga puersa gin-ubos sang hangaway sang Egipto.

Ang pagsalakay sang mga Mongol sa nabagatnan nga Tsina batok sa Sung nga dinastiya nagmadinalag-on. Sa pagkamatuod, ginproklamar ni Kublai Khan ang iya kaugalingon subong tagtukod sang bag-ong dinastiya sa Tsina, nga ginhingalanan niya nga Yuan. Ang duog sining kapital kilala karon subong Beijing. Pagkatapos malutos ang tanan nga bahin sang Sung nga dinastiya sang talipuspusan sang dekada 1270, gingamhan ni Kublai ang Tsina. Kag sa sini lang ini liwat nahiusa sugod sang napukan ang Tang nga dinastiya sang 907.

Pagbahinbahin kag Pagkapukan

Sa temprano nga bahin sang dekada 1300, ang gamhanan nga Emperyo sang Mongol amat-amat nga nagkalabungkag. Madamo sing nakita nga rason. Ang isa sini, amo ang pag-agaway sang gahom sang mga kaliwat ni Genghis Khan nga nagbahinbahin sa emperyo. Ang isa pa, ang mga Mongol nagsimpon sa pila ka sibilisasyon nga ila nasakop. Sa Tsina, ang pag-agaway sang gahom nagpahuyang sa awtoridad sang mga kaliwat ni Kublai. Sang 1368, gintabog sang mga Intsik ang ila mga gumalahom nga Yuan pabalik sa Mongolia bangod natak-an na sila sa di-maayo nga pagdumala, kagarukan, kag daku nga buhis.

Kaangay sang isa ka mabaskog nga unos, madasig ang pagpanakop sang mga Mongol, dayon nagwaswas sing makadali, kag pagkatapos nagtaliwan. Walay sapayan, makita ang agi sini sa maragtas sang Europa kag Asia, pati na sa Mongolia kag sa Tsina. Sa pagkamatuod, ang mga Mongol karon nagakabig gihapon sa una nga daku nga khan, kay Genghis Khan, subong ang amay sang ila pungsod.

[Mga nota]

[Kahon/​Retrato sa pahina 13]

Halin sa Pagsalakay Pakadto sa Komersio

Sa putukputukan sang kadalag-an sang Yuan nga dinastiya, nga gintukod ni Kublai Khan, ginsakdag sini ang negosyo kag paglakbay. Subong resulta, ining panahon ginatawag nga “pinakasangkad nga paglapnag sang komersio sa maragtas sang Eurasia.” Amo ini ang panahon sang taga-Venice nga manuglakbay nga si Marco Polo (1254-1324). * Ang negosyante nga mga Arabo, Persiano, Indian, kag Europeanhon nagdala diri sing mga kabayo, alpombra, alahas, kag mga rekado kag ginbaylo ini sa mga seramiko, ginbarnisan nga kagamitan nga may dekorasyon, kag seda.

Sang 1492, si Christopher Columbus, dala ang kopya sang kasaysayan sang paglakbay ni Marco Polo, naglayag pa katundan halin sa Europa sa tuyo nga magnegosyo sa palasyo sang mga Mongol. Apang, wala sia nakahibalo nga kapin na sa isa ka siglo nga nadula ining emperyo! Ang pagkapukan sini nag-utod sang komunikasyon, kag ginbalabagan sang mga Muslim ang ruta halin sa Europa pakadto sa Sidlangan.

[nota]

[Kahon/​Retrato sa pahina 14]

Nakilal-an nga Mapahanuguton sa Relihion

Bisan pa mga manugsimba sila sa kinaugali, ginpahanugutan sang mga Mongol sadto anay ang iban nga pagtuluuhan. Ginapaathag sang libro nga The Devil’s Horsemen nga sang nagsulod ang mga taga-Katundan sa kapital sang Mongol nga Karakorum, nakibot sila indi lamang sa manggad sini kundi pati man sa relihiosong kahilwayan sini. Nagatinuparay lang ang mga simbahan, moske, kag templo.

Ang nagapangangkon nga mga Cristiano nakalab-ot sa mga Mongol paagi sa mga Nestorianhon, nga nagsipak sa Byzantine, ukon Nasidlangan, nga Simbahan. Ang mga Nestorianhon madamo sing nakumbertir nga tribo sang mga Turko sa Asia, nga nakaaway anay sang mga Mongol. Ang iban nga nakumbertir nga babayi nakapamana pa gani sing harianon nga pamilya sang Mongol.

Ang mga Mongol sa karon may nanuhaytuhay nga relihion. Ginabulubanta nga mga 30 porsiento sa ila ang nagasimba sa kinaugali; 23 porsiento ang Lamaist (Tibetan) nga Budhismo; kag 5 porsiento ang Islam. Ang kalabanan nga nabilin indi mga relihioso.

[Mapa sa pahina 15]

(Para sa aktual nga format, tan-awa ang publikasyon)

Ang kalaparon sang nasakop sang mga Mongol

HUNGARY

RUSYA

Kiev

Volga River

SIBERIA

Caspian Sea

Damasco

IRAN

Baghdad

UZBEKISTAN

MONGOLIA

Karakorum

Desyerto sang Gobi

KOREA

TSINA

Beijing

INDIA

Novgorod

[Retrato sa pahina 15]

Panong sang kabayo, sa Mongolia

[Retrato sa pahina 15]

Si Genghis Khan

[Credit Line sang retrato sa pahina 12]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/​Art Resource, NY

[Credit Lines sang retrato sa pahina 15]

Scenic: © Bruno Morandi/​age fotostock; Genghis Khan: © The Stapleton Collection/​The Bridgeman Art Library