Indi Lamang Ini mga Hampanganan

SA PAGHIMO sini ang mga Egiptohanon naggamit sing matapan nga pidaso sang kahoy, ang mga Hapones sang ginpilo nga papel, ang mga Aleman sang porselana, kag ang mga Eskimo sang panit sang sapat. Ginakolekta ini sang mga tawo. Ginapakamahal ini sang mga kabataan. Ano ini? Monyika.

Ang The World Book Encyclopedia nagasiling: “Madamo nga monyika sang una nga panahon ang gingamit sa relihioso nga katuyuan, indi para hampangan.” Sa dumaan nga Egipto ang ila monyika human sa pidaso nga kahoy nga ginpintahan sang daw bayo nga desinyo kag gintuhogan sang beads nga daw buhok. Ginbutang nila ining mga monyika sa lulubngan, sa pagpati nga ining mga monyika magapangalagad sa mga minatay sa pihak nga kinabuhi. Ginatuslok sang dagom sang mga manughiwit nga taga-West Indies ang mga monyika sa tuyo nga halitan ang ila mga kaaway.

Sa madamo nga kultura, ang mga monyika naangot sa mga seremonya sang pertilidad. Halimbawa, sa dumaan nga Gresya, antes magpakasal ginabilin sang mga babayi ang ila monyika sa altar ni Artemis, ang diosa sang pertilidad. Sa karon, ang mga babayi gikan sa Ashanti nga tribo sa Ghana, Aprika, nagahigot sang monyika sa ila hawak sa paglaum nga makabun-ag sila sing matahom nga bata. Ginasab-it sa bintana sang pila ka kababayin-an sa Siria ang ila monyika agod ipahibalo nga manugpamana na sila.

Kada Marso 3 sa tagsa ka tuig, ang mga monyika ginagamit sa isa ka selebrasyon sa Japan nga ginatawag Hina Matsuri, ukon Kapiestahan sang Monyika. Nakilal-an man ini subong kapiestahan para sa kababayin-an, nga “naggikan sa pila ka nagkalainlain nga mga kustombre,” siling sang Japan​—An Illustrated Encyclopedia. “Ang isa sa sini amo ang rito sang pagpaputli sang mga Intsik nga ginahiwat sa suba sa maaga nga bahin sang ikatlo nga bulan. Sang Heian nga panahon (794-1185) sa ikatlo nga adlaw sang ikatlo nga bulan ginatawag sang mga nagaalagad sa palasyo ang mga babaylan agod putlion sila sa ila kahigkuan kag ginasaylo ini sa papel nga mga larawan . . . , kag ginahaboy sa suba ukon sa dagat.”

 Mga Monyika Para Hampangan

Sang panahon sang Edo sa Japan (1603-1867), ang mga monyika nga ginhimo ilabi na para sa kabataan daw matuod nga tawo nga may lainlain nga estilo sang bayo. Ang iban nga monyika nga ginhimo nagahulag paagi sa kable, ispring, muton, kag mga ruweda nga kahoy. Ang isa gani ka monyika makadala sing isa ka tasa nga tsa sa bisita kag nagabalik nga wala na sing unod ang tasa!

Sa mga kadutaan sa Nakatundan antes sang katuigan 1700, “tuhay anay ang pagtamod sa mga bata,” siling sang isa ka ensiklopedia. “Ang mga bata ginakabig nga diutay nga mga adulto kag ginapaabot na nga maggawi kaangay nila.” Ang mga monyika ginhimo para sa mga adulto kag para man sa mga kabataan. Sang katuigan 1800, natalupangdan ang importansia sang paghampang sang mga kabataan bangod makabulig ini sa ila pagtubo. Subong resulta, nag-uswag ang industriya sa paghimo sing mga monyika sa Europa.

Sadto nga tion, ang Austria amo ang pinakadaku nga taghimo sang mga monyika. Sadto pa sang 1824, nakaimbento na ang mga Aleman sang isa ka kagamitan nga makapahambal sa monyika sing “mama” kag “papa.” Sang ulihi, sa sina man nga siglo, nakahimo sila sang nagalakatlakat nga monyika. Ang Amerikano nga imbentor nga si Thomas Edison nakahimo sing monyika nga daw nagahambal. Samtang, ang mga Pranses nakahimo naman sang gintawag nga Bébé Gourmand, isa ka monyika nga sarang makakaon. Nakilal-an man ang mga Pranses sa ila mga monyika nga ginabaligya nga may matahom nga mga bayo. Ining mga monyika mahimo baklan sang ila tag-iya sing husay, kunop, abaniko, kag kasangkapan.

Nasaksihan sang ika-20 nga siglo ang tumalagsahon nga pag-uswag sang paghimo sang monyika. Sang dekada 1940, ang paggamit sang plastik nagpaposible sa mga nagahimo sang monyika nga makahuman sing barato apang masibod nga mga monyika. Nangin popular ang plastik nga Barbie doll kutob pa sang 1959. Kapin sa isa ka bilyon na sini ang nabaligya, kag sang tuig 1997 lamang, nakaganar ang manughimo sini sing 1.8 bilyon ka dolyar (E.U.).

Mga Monyika Subong mga Manunudlo

Agod tudluan ang ila mga kabataan tuhoy sa mga diosdios sang tribo, ang mga Indian sa Pueblo sang bagatnan-nakatundan nga Estados Unidos naggamit sing kachina nga mga monyika nga human sa gamot sang kaktus ukon pino. Sa tion sang pinasahi nga seremonya, ang isa ka miembro sang tribo nagabayo kag nagaakto subong isa sang diosdios. Dayon, ang mga ginikanan nagahatag sa ila kabataan sang monyika nga kaangay sinang diosdios agod samtang ginahampangan nila ini, mangin pamilyar sila sa sini.

“Mapabutyag sang bata ang iya nasaklaw nga balatyagon, kaakig, kag iban pa nga emosyon” sa iya monyika siling sang The World Book Encyclopedia. “Ang paghampang sa monyika nagabulig sa kabataan nga maensayo ang ila papel nga pagatungdan kon magdaku na sila.” Ang hitsura sang isa ka monyika nga ginapasundayag sa Children’s Day Festival nga ginahiwat sa Japan kada Mayo, daw pareho sa bataon nga lalaki nga nagasul-ob sing kompleto nga hinganib sang isa ka hangaway. Ginahimo nga modelo ang mga monyika para ilugon sang mga bata nga lalaki agod nga kon magdaku na sila suno sa lokal nga kultura, mangin makusog kag matinahuron sila nga mga katapo sang katilingban.

Bangod ang bata nagasuod sa isa ka monyika, ginabinagbinag sang maalam nga mga ginikanan ang impluwensia sang mga monyika sa pagtubo sang ila anak. Halimbawa, nagapati ang pila nga ang hitsura kag ang tuman kadamo nga panapton sang mga monyika may malain nga epekto sa mga bata nga babayi. Ang isa ka kritiko nagsiling nga ang  mga monyika makaimpluwensia sa “mga bata nga babayi nga labi nga magkabalaka sa ila hitsura kag pamayo sangsa ila personalidad.”

Maathag gid nga kon makita mo ang isa ka bata nga nagahampang sing monyika, human man ini sa tela, papel, kahoy, plastik, ukon iban pa nga materyales, makasiling ka nga indi lamang ini basta hampanganan. Isa ini ka abyan, kahampang, kag salaligan pa gani nga kaupod nila sa ila bug-os nga pagkabata.

[Kahon sa pahina 27]

Pag-interes Liwat sa Daan nga mga Monyika

Nangin popular nga kalingawan ang pagkolekta sing mga monyika. Sang dekada 1970, labi nga nangin bantog ini kag nagbukas sang internasyonal nga negosyo. Ginapangita sang mga nagapangolekta ang baratuhon nga plastik nga monyika nga pila lang ka dolyar ang bili ukon ang tumalagsahon nga mga monyika subong sang Kämmer kag Reinhardt. Ang isa sa sining mga monyika nga ginhimo sa Alemanya sang maaga nga bahin sang katuigan 1900 nabaligya sing $277,500! Ang isa sa pinakadaku nga koleksion nga may 12,000 ka monyika makita sa Strong National Museum of Play sa siudad sang Rochester, New York, E.U.A.

[Kahon/​Retrato sa pahina 28]

Mga Monyika​—Ngaa Dapat Kabalak-an sang mga Ginikanan?

Paano maamligan sang mga ginikanan ang ila mga kabataan gikan sa posible nga malain nga impluwensia sang mga monyika? Nagsiling ang The Washington Post: “Kaangay sang ginahimo anay sang mga manughimo sang tabako, ang mga nagahimo sang kalingawan kag mga hampanganan wala nagaako sang bisan ano nga salabton kag indi gid luyag magbag-o.” Busa ang mga ginikanan amo dapat ang mag-ako sang responsibilidad nga amligan ang ila kabataan.

Ginasugo sang Biblia ang mga ginikanan nga hatagan sing mapuslanon nga mga panuytoy ang ila mga kabataan sa adlaw-adlaw. (Deuteronomio 6:6-9; Hulubaton 22:6) Paano tudluan sang mga ginikanan ang ila mga kabataan agod maamligan sila gikan sa malain nga impluwensia sang pila ka monyika? Nagsiling ang isa ka iloy nga ginbasahan niya ang iya anak tuhoy sa maugdang nga panapton nga ginlaragway sa 1 Timoteo 2:9, kag ginbuligan sia nga mangatarungan sa sini. Subong sini ang ila paghambalanay:

Nanay: Ano ang hitsura sang monyika, gamay nga bata ukon dalaga?

Bata: Dalaga.

Nanay: Ngaa amo sina ang imo sabat?

Bata: Bangod ang iya lawas iya na sang dalaga, kag ang iya bayo kag sapatos iya man sang dalaga.

Nanay: Eksakto. Ti, sa nabasa naton sa Biblia, sa banta mo ini bala nga bayo sang monyika nagakaigo nga suksukon sang mga Cristiano?

Bata: Indi.

Nanay: Ngaa indi?

Bata: Kay kalip-ot sang palda, . . . wawa sa dughan, . . . kag pikit sa lawas.

Ang matuod, nagakinahanglan gid sing panikasog ang pagtudlo sa kabataan sing diosnon nga mga prinsipio agod makapangatarungan sila kaangay sina. Apang takus gid ina nga panikasog! Madamo nga ginikanan ang nakabenepisyo sa bulig sang libro nga Magtuon Gikan sa Daku nga Manunudlo, nga ginabalhag sang mga Saksi ni Jehova agod buligan ang mga ginikanan sa pagpatudok sing diosnon nga mga prinsipio sa ila mga kabataan.

Ginaagda ikaw nga magtigayon sing kopya sining 256-pahina nga libro nga may mga ilustrasyon paagi sa pagsulat sa mga Saksi ni Jehova, Watch Tower, P.O. Box 2044, 1060 Manila. Isulat nga luyag mo makabaton sing kopya sang Magtuon Gikan sa Daku nga Manunudlo.

[Retrato sa pahina 26]

Monyika nga Hapones nga nagaserbe sang tsa

[Retrato sa pahina 26]

Monyika nga French Bru

[Credit Lines sang retrato sa pahina 26]

Top: © SHOBEI Tamaya IX; middle: Courtesy, Strong National Museum of Play, Rochester, New York; bottom: © Christie’s Images Ltd