Mga Kahoy nga Nagapamuhi sa Tubig

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA

Puluy-an ini sang kasapatan, kapispisan, kag mga reptilya nga ginakabalak-an nga mapapas. Ginaamligan sini ang palibot paagi sa pagsala sing mga higko sa tubig. Sa bagatnan sang Florida, E.U.A., mga 75 porsiento sang ginapamunit nga isda kag 90 porsiento sang panguhaon sa dagat nga ginabaligya ang nagasandig sa sini. Panagang man ini sa mga baybayon kon may bagyo kag mabaskog nga mga balod. Ano ini? Katunggan!

SA KATUNGGAN nga masapwan sa kapin sa katunga sang tanan nga baybayon sang tropiko, madamo sing kahoy nga nagapamuhi. Masami nga nagatubo ini sa mga hunasan kag gibwangan diin nagasamo ang tab-ang kag dagat. Ang maasin nga tubig sa sini nga duog indi masarangan sang kinaandan nga kahoy, apang masarangan ini sang mga kahoy sang katunggan. Paano? Madamo ini sing pamaagi.

Napalibutan sing Asin

Ang pila sining mga kahoy nagasala sa asin agod indi ini magsalupsop sa mga gamot. Maayo gid ini magsala sing asin amo nga ang isa ka nauhaw nga manuglakbay makainom sing tubig paagi sa paglabo sang gamot sa isa sining kahoy. May iban nga sahi nga nagapamuhi gihapon bisan nagasalupsop ang asin sa lawas sini kay ginatipon ining asin sa gulang na nga dahon ukon sa iban nga bahin sang kahoy nga nagakataktak dayon.

Ang iban naman sining kahoy nagapagua sing asin, ginasuyop anay ang asin kag dayon ginapagua ini sa mga dahon. Kon dilapan mo ang dahon sining sahi sang kahoy, masagamsaman mo ang kaparat sini. Pero dapat mag-andam ka sa ginatilawan mo nga kahoy sa katunggan! Ang tagok sa dahon sang lagtang, mahimo nga makabulag sa imo sing temporaryo kon maasikan ang imo mata. Apang, ginagamit man ang tagok sini sa pagbulong sa mga pilas ukon kinututan.

Paano ini Nagapamuhi

Ang kalabanan nga tanom indi mabuhi kon maluo sa tubig ang ila mga gamot. Apang ang duta sa katunggan tubigon. Ang mga kahoy diri nagapamuhi gihapon bangod ang ila mga gamot nagaulhot sa ibabaw sang duta sa amo direkta sila nga makakuha sing hangin. Nanuhaytuhay ang korte sining mga gamot. Ang iban nga gamot nagalusot sa ibabaw sang duta kag nagatubo pabalik sa duta nga daw kaangay sang mga tuhod nga nagapilo.

May mga gamot nga daw duol ukon lapis-lapis nga nagalinusot sa duta sang katunggan. Ang iban nga mga gamot nga daw tukod sang kahoy, nagatubo sa idalom nayon sang puno sang kahoy. May yara man mga gamot nga daw nagagaway gikan sa puno sang kahoy kag nagalabaw ang dalingag sini sa duta. Ining nanarisari nga mga gamot nagabulig sa sining mga kahoy nga makasuyop sing hangin kag nangin pamakod sa mahumok nga duta.

Paano Sila Nagadamo

Ang pagatpat nga kahoy sa katunggan may dalagku kag bilog nga bunga nga may lainlain nga korte sang liso. Nagakawas-ag ang bunga sini kon luto na kag nagalinapta sa tubig ang mga liso. Ang iban nga liso nagalutawlutaw sa dagat tubtob masapwan sini ang bag-o nga tulubuan.

Ang liso sang iban nga kahoy sa katunggan nagapanugdo na bisan nagatapik pa sa kahoy. Tuhay gid ini sa iban nga mga tanom. Ang mga liso sining mga kahoy nagapanugdo kag nagakahulog kag mahimo maglutaw-lutaw sing binulan ukon tubtob isa ka tuig pa gani sa pagpangita sing tulubuan.

 Ang paagi sang paglutaw sang tugdo nagabulig sa sini nga magtubo sa duog diin nagasamo ang tab-ang kag dagat nga tubig, nga nagakaigo gid para sa sini. Pahilay ang lutaw sini kon yara sa dagat, apang kon yara na nayon malapit sa gibwangan diin nagasamo ang tab-ang kag dagat, tindugon na ang paglutaw sini kag mas madali na masampay sa lunang.

Ilistaran sang Madamo nga Buhi nga Butang

Ang katunggan isa ka duog nga may masibod nga sistema. Ang nagakalagas nga mga dahon kag nagakadunot nga mga tanom sa katunggan amo ang kalan-on sang tuman ka gagmay nga mga organismo. Kag ining mga organismo mangin kalan-on man sang iban nga mga sapat. Madamo sining buhi nga mga butang nga diri na nagaistar, nagapanginaon kag nagamuad ukon diri ang ila similyahan.

Halimbawa, ginatos ka espesyi sang pispis ang nagapamugad kag nagapanuka sa katunggan kag ang iban diri man nagapahuway sa tion sang paglakbay sa iban nga duog. Sa pungsod pa lang sang Belize may kapin na sa 500 ka nanuhaytuhay nga sahi sang pispis ang nagaistar sa mga katunggan sini. Madamo nga similya sang mga isda ang yara sa mga katunggan kag diri na nagapanginaon agod mabuhi. Kapin sa 120 ka espesyi sang isda ang nasikop sa katunggan sang Sundarbans nga nahamtang sa tungatunga sang India kag Bangladesh.

Madamo man nga tanom ang nagatubo sa mga katunggan. Sa sidlangan nga baybayon sang Australia, may 105 ka nanuhaytuhay nga mga  lichen nga nagatubo sa mga kahoy sa katunggan. Madamo nga pakupako, orkidya, mistletoe, kag iban pa nga mga tanom ang nagatubo sa sini nga mga duog. Sa pagkamatuod, ang mga katunggan sa bug-os nga kalibutan importante gid para sa mga katamnan, kasapatan kag sa katawhan.

Indi Maisip nga Bulig Para sa Tawo

Luwas nga nagabulig ini amlig sa palibot, ang katunggan nagaaman man sing mga produkto kaangay sang inuggatong, uling, lugom, pagkaon para sa sapat kag mga bulong. Nagaaman man ining duog sing pinasahi ukon malahalon nga mga pagkaon, subong sang mga isda, alimango, lukon, pakinhason kag dugos. Sa katunayan, nagapati anay ang mga mananagat nga nagatubo ang mga talaba gikan sa mga kahoy bangod ginakuha nila ini sa mga gamot sang kahoy nga nagalalabaw kon maghunas.

Ang mga katunggan nagaaman man sing mga produkto kaangay sang papel, tela, panit kag materyales para sa konstruksion. Nakabenepisyo man gikan sa sini ang iban nga industriya lakip ang pagpangisda kag turismo.

Bisan pa labi nga nagadamo ang nagaulikid sa katunggan, nagakapapas gihapon ang mga 100,000 ka ektarya sini kada tuig. Masami nga ginahawanan ini agod butangan sing mga proyekto nga mas makitaan kuno, subong sang ulumhan ukon kabalayan. Madamo nga mga tawo ang nagalikaw sa katunggan bangod lutakon, mabaho kag lamukon ini.

Apang ang matuod, ang mga kahoy sa katunggan importante gid kag makaluwas pa gani sang aton kabuhi. Ang ila nagasamburanay kag nagasala sing asin nga mga gamot nagasakdag sa tuman ka damo nga buhi nga butang. Daku ang bulig sini sa mga punong sang isda, mga industriya sang kahoy kag mga kasapatan. Ginadepensahan nila ang mga duog sa baybayon agod indi maab-ab kon may bagyo nga mahimo magpatay sa linibo ka tawo. Huo, dapat gid naton apresyahon ang katunggan!

[Kahon/​Retrato sa pahina 24]

Pagpangita Sing Dugos sa Katunggan

Ang pinakamalapad nga katunggan sa bug-os nga kalibutan yara sa Sundarbans, nga bahin sang tuman ka lapad nga Delta sang Ganges, nga nahamtang sa tungatunga sang India kag Bangladesh. Diri nagapangita sing palangabuhian ang mga Mowalis nga tumandok sa sini nga duog. Ang ila trabaho amo ang isa sa pinakadelikado nga palangabuhian sa bug-os nga pungsod.

Ang palangitan-an sang mga Mowalis amo ang pagkuha sing dugos. Kada Abril kag Mayo, nagapasimpalad sila sa nagabag-obag-o nga mga isla-isla sang katunggan agod mangita sing mga balay sang amumuong. Dalagku ini nga mga buyog nga nagadaku tubtob isa kag tunga ka pulgada. Masupog ini nga mga buyog, kag ginasugid gani nga sarang makapatay sing elepante.

Gani ang mga nagapanguha sing dugos nagadala sing sulo nga human sa bakhaw kay ang aso sini nagatabog sa mga buyog. Maalam ining mga nagapanguha sing dugos bangod wala nila ginaubos kuha ang balayan sang buyog agod mahimuan ini liwat sang mga buyog, busa tuigtuig ang patubas sing dugos.

Indi lamang mga buyog ang makahalit sa mga nagapanguha sing dugos. May mga buaya kag dalitan nga mga man-ug man nga nagaistar sa katunggan. May mga kawatan pa nga nagapanglambat sa ila sa tapos sila makakuha sing dugos kag kabulay. Apang ang masami nga nagapatay sa ila amo ang Royal Bengal nga tigre. Tagsa ka tuig, ining mga sapat nagapatay sing 15 tubtob 20 ka tawo nga nagapangita sing dugos.

[Credit Line]

Zafer Kizilkaya/​Images & Stories

[Mga retrato sa pahina 23]

Ang mga kahoy sa katunggan kag ang ila mga binhi nagapamuhi sa duog diin indi mabuhi ang iban nga tanom

[Credit Lines]

Top right: Zach Holmes Photography/​Photographers Direct; lower right: Martin Spragg Photography (www.spraggshots.com)/​Photographers Direct