Mga Kanal sa Britanya​—Matahom Gihapon

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BRITANYA

Sang maaga nga bahin sang ika-19 nga siglo, mga 6,000 kilometros kalaba ang mga kanal sa bug-os nga Inglaterra, Scotland kag Wales. Ngaa ginhimo ang kanal, kag sin-o ang nagagamit sini sang ika-21 nga siglo?

BANGOD nagtin-ad ang industriya sang Britanya sang ika-18 nga siglo, kinahanglan ang barato kag madasig nga paagi sa pagdala sa mga materyales kag human na nga mga produkto. Antes ginhimo ang mga kanal, ang panong sang kabayo amo ang nagadala sang mga kargamento ukon nagaguyod sang mga karo sa mga dalan nga indi maagyan bangod sang batsi kag lutak sa tion sang tigtulugnaw. Apang, kon sa kanal mag-agi, masarangan guyuron sang isa lamang ka kabayo ang baruto nga may mga kargamento nga nagabug-at tubtob 30 ka tonelada.

Sang 1761, nagpaobra sing kanal ang Duke sang Bridgewater agod hakuton ang mga karbon gikan sa iya minahan pakadto sa iya mga kostumer sa Manchester nga mga 16 kilometros ang kalayuon. Wala lamang nakaganansia sing daku ang duke kundi nagnubo gid sing katunga ang bili sang karbon. Sang 1790, gin-angot sang mas ginpasangkad nga kanal nga ginatawag Grand Cross, ang apat ka mayor nga suba kag ang sentro sang industriya sang Inglaterra sa mga pier. Sugod sadto, masunson na nga gingamit ang kanal sa pagnegosyo.

Ang Paghimo sa Kanal kag ang Kapuslanan Sini

Ang isa sa lantip nga enhinyero nga naghimo sang kanal amo si James Brindley. Ang tanan niya nga proyekto nahuman nga wala sing nasulat nga plano. Apang nakahimo sia sing epektibo gid nga mga paagi sa paghimo sing kanal sa nagkalainlain nga sahi sang duta. Tubtob karon, ginadayaw gihapon ang mga kanal, tanel, punong, kag taytay nga ginhimo sang mga trabahador sang una.

Ang magagmay nga mga baruto nga ginakargahan sang mabug-at nga mga kargamento, subong  sang karbon, apog, igang, daga, tisa, kag harina ginaguyod sang mga kabayo nga nagalakat sa dalan sa kilid sang kanal. Ini nga mga baruto human sa kahoy nga mga 20 metros kalaba kag 2 metros kasangkad kag wala ini sing atop. May mga baruto man nga madasig kag wala nagapundo-pundo amo nga ang mga tripulante sini nagaobra sa bilog nga gab-i. Ini nga baruto amo ang ginakargahan sang ginahingagaw kag nagakadunot nga mga kargamento.

Sa iban nga mga kanal, nagabuslanay ang mga kabayo sa pagguyod sa de-pasahero nga mga baruto kada apat ka oras. Ini nga mga baruto nagapromedyo sing 15 kilometros por ora kag tubtob 120 ka tawo ang makasakay diri. Kaangay sang madasig nga mga baruto, ginapauna ang de-pasahero nga mga baruto sa Bridgewater Canal kag may yari ini daku nga sulab sa dulong sa pag-utod sa kalat sang bisan ano nga baruto nga magbalabag sa iya alagyan! Bangod sa mga kanal, mahapos na para sa ordinaryo nga mga tawo nga magkadto sa malayo nga mga lugar nga gamay lang ang gasto.

Ang Pangabuhi sa Gamay nga Baruto

Indi mahapos ang pangabuhi sang mga tawo nga nagapuyo sa baruto. Mabug-at kag sa masami makatalagam ang ila trabaho. Haluson sila makaeskwela kag daw wala sila sing hinalung-ong sa mga nagakatabo sa palibot nila bangod wala sila nagatener sa isa lang ka lugar.

Ini nga mga tawo may pinasahi nga estilo. Ginapintahan nila ang bug-os nga baruto lakip na ang kamarote sa ulin nayon sing masili nga mga danyag, mga bulak, kag mga linya-linya. Ang ila kuarto 2 por 3 metros lamang kag diri nagatulog ang manugbaruto, ang iya asawa, kag ang ila kabataan. Maayo gid sila mag-ideya nga mapaigo ang mga gamit sa ila gamay nga kuarto kay ang ila mga katre mapilo-pilo nga mangin kabinet. Ang ila platera may ginansilyo nga rebiti. May mga pinggan man kag mahining nga saway nga dekorasyon sa palibot sang kalan nga nagabadlak kon masilakan sang kasanag. Amo nga daw maaliwanay ang palibot sa sulod sang kuarto. Bisan pa nga madamo sing obra ang asawa sang manugbaruto, tuman katinlo sang iya pamilya kag sang ila baruto. Bisan gani ang dekorasyon nga kalat sa timonel nagapugati gid.

 Pagkaguba kag Pagpasag-uli sa Kanal

Sang 1825, sang manugtapos na ang nagainangtanay nga mga kanal, gin-inagurahan ni George Stephenson ang una nga de-pasahero nga mga tren sa Stockton kag Darlington. Sa sulod sang 20 ka tuig, tren na ang ginakargahan sang mga kargamento. Talagsa na gid lang ginagamit ang kanal, amo nga sang ulihi naguba ini. Ang iban gani ginbakal pa sang mga kompanya sang tren agod wala sila sing kompetensia. Pagkatapos sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I napabay-an na gid ini bangod may bag-o kag mas maayo na nga mga dalan. Bisan pa ang mga maluyag maggamit sini nagahunahuna nga indi na gid man magdugay ang mga kanal.

Apang kabaliskaran ang natabo kay sang nagligad nga kapin sa 50 ka tuig ginbululigan sang pila ka mga tawo kag mga grupo nga mapasag-uli ini. Sa karon, may pila pa gid man ka baruto nga ginakargahan gihapon, apang ginhimo na ini sang iban nga puluy-an ukon balakasyunan. Mahimo ka na karon makapanakayon sa kapin sa 3,000 kilometros nga kanal samtang imo ginaagyan ang pila sa pinakamatahom nga mga talan-awon sa Britanya. Ginpasag-uli man sang mga tawo nga maluyagon sa baruto ang dumaan nga mga tradisyon kag nagbantog pa gid ini bangod sa tuigan nga mga kapiestahan. Gani, mas madamo pa karon sing masili sing duag nga mga baruto nga balakasyunan sangsa tion nga nagbantog ini sadto. Kon daw ano kadasig nga ginhimo ini sang nagligad nga 200 ka tuig, amo man kadasig sang pagpasag-uli sini karon.

Apang indi lamang ang mga manugbaruto ang nagabenepisyo sa mga kanal karon. Ngaa? Wala lamang ginkay-o ang kanal, kundi ginpatahom ini kag ginhimo nga parke ang mga pangpang sini. Gani, ang mga tawo nga nagalakat-lakat, nagabisikleta, kag mga mangingisda makakadto na sa matahom nga mga lugar nga sang una indi nila makadtuan. Ang mga dam nga ginpatindog agod huptan ang nagakaigo nga kadalumon sang tubig nangin puluy-an sang mga sapat, kag ang mga kanal nangin puluy-an man sang nanarisari nga tanom, pispis, kag mga sapat.

Daw indi mapatihan nga ang mga kanal sang una nga nakaamot sa pag-uswag sang negosyo, amo na karon ang ginapaamulyahan sang mga tawo nga luyag magpatawhay bangod sa kahuol nga resulta sang pag-uswag sang negosyo.

[Kahon/​Retrato sa pahina 14]

PAG-AGI SA MGA TANEL SANG KANAL

Pila lang gid ka tanel ang may alagyan. Gani sang indi pa de-motor ang mga baruto, ginapabalabag sang mga tawo ang duha ka tapi sa dulong sang baruto. Nian samtang nagahigda sila kag nagakapot sa tapi, nagasikad naman ang ila tiil sa tanel. Delikado ini bangod madulom ang tanel kag isa lamang ang ila kandila. Kon kaisa mahimo nga mahulog ukon mapatay pa gani ang manugbaruto kon magsala ang posisyon sang iya tiil. Ang mga kanal sang una sa Britanya may 68 kilometros nga tanel kag ang eksperto nga manugbaruto lamang amo ang nagasulod sa malaba nga mga tanel. Ang pinakamalaba nga tanel nga ginbuksan liwat sa Standedge, Yorkshire lima ka kilometro.

[Credit Line]

Courtesy of British Waterways

 [Kahon/​Retrato sa pahina 15]

MGA PUNONG SA KANAL KAG PINASAHI NGA INUG-ALSA SA BARUTO

Paano na lang kon ang kanal may bungguan nga bakulod? Mahimo sila magkutkot sing kanal nga nagapangalihid sa bakulod, apang mas malayo ini. Ukon puede man nga himuan sing tanel ang bakulod. Ang isa pa ka paagi amo ang pagpunong sa tubig. Kaanggid ini sa hulot nga may magtimbang nga puertahan. Kon makasulod na ang baruto, ginasira ang duha ka puerta. Dayon ginapuno ang hulot sing tubig agod nga ang baruto makasaka sa mas mataas nga hulot. Ukon mahimo man ini pahubsan sing tubig agod makapanaug ang baruto sa mas manubo nga hulot.

Ano ang matabo kon ang puerta sang punong indi na masira? Amo ini ang problema nila sa Scotland. Kinahanglan nila iangot ang ginpabay-an na nga kanal sa ulot sang Glasgow kag Edinburgh. Indi na nila makay-o ang 11 ka punong sa Falkirk nga amo anay ang nagaangot sa Union Canal sa Forth and Clyde, ang pinakadumaan nga kanal sa bug-os nga kalibutan halin sa pihak nga dagat pakadto sa pihak. Ang solusyon amo ang nagatiyog nga inug-alsa sa baruto nga ginatawag Falkirk Wheel. Ining talalupangdon nga proyekto nagataas sing 35 metros kag makaalsa sing walo ka baruto, tig-apat sa magtimbang nga bahin, sa sulod lamang sing 15 minutos.

Ang Falkirk Wheel nahamtang sa manipulon nga linaw kag madungkaan sing kapin sa 20 ka baruto. Ginlaragway ini sang The Times sang London nga “dalayawon gid nga proyekto sang enhinyeriya.”

[Credit Line]

Top right: Courtesy of British Waterways

 [Retrato sa pahina 16, 17]

KON NGAA NANAMIAN GID KAMI MAGPANAKAYON SA KANAL

Sining ulihi lang nga tinuig, kami sang akon asawa, nga mga senior citizen na, nanamian gid magbakasyon sa malinong nga duog sakay sa baruto nga nagaagi sa mga kanal. Ngaa malinong? Kay ti wala sing nagaginutok kag nagapalumba nga mga salakyan. Kon yara ka sa baruto indi magsobra sa lima ka kilometro por ora lang ang dalagan mo. Ngaa tuman kahinay? Agod indi magbalod kag maguba ang pangpang sang kanal. Amo nga maunahan pa kami sang mga tawo nga nagapalakat-lakat sang ila ido sa dalan!

Ang isa pa ka bentaha amo nga may tion kami sa paghangawhangaw sa palibot kag sa pagtamyaw sa mga nagaagi. Tuman gid katahom sang mga talan-awon sa palibot. Sa masami nagaarkila kami sing baruto sa South Wales sa Monmouthshire kag Brecon Canal. Gikan sa dulunan sang Welsh tubtob sa kabukiran sang Brecon nga nagataas sing kapin sa 886 metros, 50 kilometros ang kalayuon sini. Tubtob karon, nakunyag kami gihapon kon ang baruto makalab-ot na sa mga punong kag ang baruto ginapasaka ukon ginapapanaug.​—Tan-awa ang kahon sa pahina 15.

Ang mga baruto kompleto sa kagamitan kag komportable gid. Ang iban gani may duha ka kuarto nga ang tagsa may kaugalingon nga palaliguan kag kasilyas. May pangpainit man pananglitan magtugnaw sa gab-i. Sa masami, sa baruto kami nagaluto, apang kon daw ginatamaran kami, sa mga restawran kami nagakaon sa kilid sang kanal.

Tuman gid kalinong sang palibot, ilabi na kon kaagahon nga makita mo ang dagway sang mga kahoy kag bakulod sa daw kristal nga tubig. Tuman gid kalinong sang palibot amo nga mabatian mo ang huni sang mga pispis. Ang mga tulabong nagabantay kag hinayhinay nga nagalakat sa unhan namon.​—Gin-amot.

[Credit Lines]

Courtesy of British Waterways

Top right: By kind permission of Chris & Stelle on Belle (www.railwaybraking.com/​belle)

[Credit Line sang retrato sa pahina 13]

Courtesy of British Waterways