Yara Bala sa Katalagman ang Planeta nga Duta?

ANG pag-init sang globo ginasiling nga amo ang pinakadaku nga katalagman sa katawhan. Suno sa dyurnal nga Science, ang ginakabalak-an sang mga manugpanalawsaw, “amo ang posibilidad nga nasugdan na naton ang mahinay pero indi mapunggan nga pagbag-o.” Apang, may mga nagaduhaduha sa sini. Bisan madamo ang nagaugyon nga nagainit ang duta, indi sila sigurado sa mga kabangdanan kag mga resulta sini. Suno sa ila, ang mga ginahimo sang tawo isa sa mga rason, apang indi amo ang panguna nga rason. Ngaa indi palareho ang ila opinyon?

Una, ang pagbag-obag-o sang klima sa kalibutan masibod kag wala pa gid mahangpan sing bug-os. Dugang pa, ang mga grupo nga luyag mag-amlig sa palibot may interpretasyon man tuhoy sa mga report sang siensia, subong sang kon ano ang rason sang pag-init sang temperatura.

Nagainit Gid Bala ang Temperatura?

Suno sa report sining karon lang sang Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) nga ginasakdag sang UN, ang pag-init sang globo “indi na gid mapanghiwala,” ukon isa gid ka katunayan; kag “mahimo gid,” nga ang tawo mismo ang balasulon sini. Apang, may pila nga wala nagaugyon nga tawo ang balasulon, kay suno sa ila nagainit ang mga siudad kay nagasangkad ini. Dugang pa, ang semento kag asero madasig mag-init kon masilakan pero madugay magbugnaw pagkagab-i. Suno naman sa iban, magkatuhay ang temperatura sa mga siudad kag mga kaumhan, amo nga mahimo nga sayop ang mga report tuhoy sa temperatura sa bug-os nga kalibutan.

Sa pihak nga bahin, si Clifford, isa ka may edad na kag lider sang komunidad sa isa ka isla nga malapit sa Alaska nagsiling nga nakita gid niya ang mga pagbag-o. Ang mga tawo sa iya minuro nagatabok anay sa nagtig-a nga dagat pakadto sa Alaska agod magpangayam sing caribou kag moose (mga sahi sang usa). Apang, daw indi na nila ini mahimo bangod sa pag-init sang temperatura. “Ang sulog sang tubig nagbag-o, ang kahimtangan sang yelo nagbag-o, kag ang pagtig-a sang Chukchi Sea . . . nagbag-o,” siling ni Clifford. Siling niya, sang una Oktubre pa lang nagatig-a na ang dagat, apang subong, sa talipuspusan na sang Disiembre ini nagatig-a.

Sang 2007, nakita gid ang pag-init sang klima, kay ang Northwest Passage nga indi sadto maagyan, naagyan na sa una nga tion. “Subong nga tuig, labi nga napamatud-an nga nagalawig ang panahon nga wala sing yelo, kag kon magtig-a gid man ang yelo, kadasig sini matunaw,” siling sang isa ka sientipiko nga may mataas nga posisyon sa National Snow and Ice Data Center sa Estados Unidos.

Ang Greenhouse Effect​—Importante sa Kabuhi

Ang isa ka kabangdanan sini nga mga pagbag-o amo ang paglala sang greenhouse effect. Kinaandan  lang kuntani ini nga hitabo nga importante sa kabuhi diri sa duta. Kon magtupa ang enerhiya sang adlaw sa duta, mga 70 porsiento sini ang nagakadto sa hangin, duta, kag dagat. Kon wala ini nga enerhiya, ang promedyo nga temperatura sang duta mangin -18 degrees Celsius. Kag agod indi man magsobra ang init sa duta, ini nga init magabalik sa kahawaan. Apang, kon magbag-o ang kahimtangan sa atmospera bangod sa polusyon, diutay lang nga init ang magabalik. Amo nga magainit ang temperatura sang duta.

Lakip sa mga gas nga nagapalala sa greenhouse effect amo ang carbon dioxide, nitrous oxide, kag methane, subong man ang alisngaw. Nagdamo ini nga sahi sang mga gas sa kahawaan sugod sang nagligad nga 250 ka tuig, sang magsugod ang pag-uswag sang industriya kag nagdugang ang paggamit sing fossil fuel, subong sang karbon kag langis. Ang isa pa gid ka rason amo ang pagdamo sang ginasagod nga kasapatan sa mga uma, kay ang ila paagi sa pagtunaw nagapatubas sing methane kag nitrous oxide. Suno sa iban nga manugpanalawsaw, may iban pa nga mga kabangdanan sa pag-init sang klima sangsa ginahimo sang mga tawo.

Normal Lang Bala Ini nga Pagbag-o?

Ang mga nagapati nga indi tawo ang balasulon sa pagbag-o sang klima sa karon, nagasiling nga nagabag-obag-o na ang temperatura sa duta halin pa sang una. Suno sa ila, mas matugnaw ang klima sang una kay ginakulapan pa sang yelo ang halos bug-os nga duta; kag bilang pamatuod nga normal lang kuno ang pag-init sang duta, ginasiling nila nga sa mabugnaw nga mga duog subong sang Greenland, namuhi anay ang mga tanom nga sa mainit lang nga mga duog nagatubo. Siempre pa, ginabaton sang mga sientipiko nga samtang ginatinguhaan nila nga mahibal-an ang natabo sang nagligad, labi man nga indi nila mapat-od kon ano gid ang klima sang una.

Ano pa gid ang nagapabag-o sa klima antes ini maimpluwensiahan sang ginahimo sang mga tawo? Lakip sa posible nga mga rason amo ang mga sunspot (mga itom-itom sa kadaygan sang adlaw) nga may epekto sa pagbuga sang enerhiya  gikan sa adlaw. Dugang pa, ang orbito sang duta nagahulag man, kag may epekto ini sa distansia sang duta sa adlaw. Nangin kabangdanan man ang yab-ok gikan sa mga bulkan kag ang pagbag-o sang sulog sang dagat.

Pagtuon Tuhoy sa Klima

Kon nagainit ang temperatura sang duta​—ano man ang rason ukon mga rason—​ano ang epekto sini sa aton kag sa aton palibot? Mabudlay pat-uron kon ano gid ang matabo. Apang sa karon, ang mga sientipiko nagagamit sing moderno nga mga kompyuter agod matun-an kag makita nila ang mahimo matabo sa klima. Ginabutang nila sa sini nga mga kompyuter ang mga kasuguan tuhoy sa physics, impormasyon tuhoy sa klima, kag normal nga mga hitabo nga makaimpluwensia sa klima.

Ang mga kompyuter nakabulig agod maeksperimentuhan sang mga sientipiko ang klima, nga indi man nila mahimo sing literal. Halimbawa, sa ila mga kompyuter, “mabag-o” nila ang kadamuon sang enerhiya gikan sa adlaw agod tan-awon kon ano ang epekto sini sa mga yelo sa North kag South Pole, sa temperatura sang hangin kag dagat, sa kadasigon sang pag-alisngaw, sa pagporma sang panganod, huyop sang hangin, kag sa ulan. “Makapalupok” man sila sing bulkan agod mausisa nila ang epekto sang yab-ok sini sa klima. Kag mausisa man nila ang epekto sang pagdamo sang populasyon, pagkalbo sa kagulangan, paggamit sa duta, pagdamo sang gas nga nagakadto sa kahawaan, kag iban pa. Nagalaum ang mga sientipiko nga ini nga pagtuon labi nga magauswag, magasibu, kag mangin masaligan.

Daw ano ka sibu ang mga pagtuon tuhoy sa klima? Siempre pa, depende ini sa pagkasibu kag kadamuon sang impormasyon nga ginabutang sa mga kompyuter. Gani, matun-an nila ang normal tubtob sa di-kinaandan nga klima. Walay sapayan sini, suno sa dyurnal nga Science, “madamo ang wala ginapaabot nga nagakatabo sa [normal] nga klima.” Kag ang pila sini nakita na naton, subong sang indi kinaandan nga pagkatunaw sang yelo sa Arctic, nga ginakatingalahan gid sang mga nagatuon tuhoy sa klima. Apang, bisan diutay lang ang nahibaluan sang awtoridad tuhoy sa epekto sang ginabuhat ukon wala ginabuhat sang mga tawo karon, makahimo sila gihapon sing mga tikang nga makabuhin sa problema sa palaabuton.

Amo sini ang tulumuron sang IPCC, gani gintun-an nila paagi sa kompyuter ang anom ka kahimtangan nga may nanuhaytuhay nga epekto sa klima kag sa palibot​—halin sa pinagusto lang, haganhagan, kag limitado nga paggamit sing mga gas nga nagapalala sa greenhouse effect. Bangod sa resulta sini nga pagtuon, ginakampanya sang mga manug-usisa ang pagpatuman sing mga kasuguan. Lakip sa sini amo ang estrikto nga paglimite sa paggamit sing fossil fuel, pagmulta sa nagalapas, pagpatubas sing dugang nga nuklear nga enerhiya, kag paggamit sing bag-o nga mga pamaagi nga wala nagahalit sa palibot.

Masaligan Bala Ini nga mga Pagtuon?

Ang mga paagi karon sa paghibalo sa mahimo matabo sa klima “kulang sa mga impormasyon kag indi gid bug-os nga masaligan sa mga konklusion sini” kag “ginabalewala sini ang iban nga mga pamaagi,” siling sang mga kritiko. Suno sa ila, indi palareho ang mga resulta sini nga mga pagtuon.  Ang isa ka sientipiko nga nakigbahin sa paghambalanay sa IPCC nagsiling: “Ang iban sa amon nagabatyag nga daw wala gid sing mahimo kon tuhoy sa pagtakus kag paghangop sa indi kinaandan kag masibod nga klima, amo nga nagaduhaduha kami sa amon ikasarang nga mahibaluan ang nagakatabo kag kon ngaa nagakatabo ini.” *

Siempre pa, ang iban nagasiling nga ginasugal naton ang palaabuton kon magpahimunong na lang kita kay indi man naton mapat-od ang kabangdanan sang aton problema. “Paano naton ini ipaathag sa aton kabataan?” siling nila. Sibu man ukon indi ang mga pagtuon tuhoy sa klima, napat-od naton nga ang aton planeta yara gid sa katalagman. Indi na gid naton mapanghiwala nga ang aton palibot ginahalitan sang polusyon, pagkalbo sa kagulangan, pagsangkad sang mga siudad, kag pagkapapas sang mga sapat kag tanom.

May kaangtanan sa aton mga ginbinagbinag, mapaabot bala naton nga magahimo sing pagbag-o ang mga tawo agod maamligan kita kag ang aton matahom nga planeta? Isa pa, kon ang tawo mismo ang kabangdanan sang pag-init sang globo, mahimo nga diutay na lang ang tion nga nabilin agod maghimo sing pagbag-o. Diin man sa sini, ang pagbag-o dapat sugdan sa gamot sang problema​—kakagod sang tawo, pagkamaiyaiyahon, kakulang sing ihibalo, kulang sa ikasarang nga mga gobierno, kag pagpatumbaya sang tawo. Posible bala ini matabo ukon damgo lamang? Kon damgo lamang ini, wala na bala kita sing paglaum? Ini nga pamangkot binagbinagon sa masunod nga artikulo.

[Nota]

[Kahon/​Retrato sa pahina 5]

PAANO GINAKUHA ANG TEMPERATURA SANG DUTA?

Mabudlay ini himuon. Agod iilustrar, paano mo makuha ang temperatura sang isa ka daku nga kuarto? Halimbawa, diin mo ibutang ang termometer? Ang init nagapaibabaw, gani ang hangin nga malapit sa kisame mas mainit sangsa hangin nga malapit sa salog. Maapektuhan man ang temperatura kon ang termometer ginasilakan, ginahandungan, ukon malapit sa bintana. Ang kolor may epekto man sa sini, kay ang madulom nga mga kolor nagasuyop sing mas madamo nga init.

Gani, indi bastante nga sa isa lang ka bahin kuhaon ang temperatura. Dapat mo kuhaon ang temperatura sa lainlain nga bahin sang kuarto kag kalkulahon ang promedyo. Kag ang rekord nga imo makuha mahimo magbag-o kada adlaw kag depende sa panahon. Agod makuha ang husto nga promedyo, dapat ka magkuha sing madamo nga rekord sa sulod sang malawig nga tion. Handurawa lang kon daw ano kabudlay ang pagkuha sing temperatura sa kadaygan sang duta, atmospera, kag kadagatan! Apang, ini nga estadistika kinahanglanon para sa sibu nga pagbantay sa pagbag-o sang klima.

[Credit Line]

NASA photo

[Kahon sa pahina 6]

SOLUSYON AYHAN ANG NUKLEAR NGA ENERHIYA?

Labi nga nagadugang ang kadamuon sang enerhiya nga ginagamit sa bug-os nga kalibutan. Ang langis kag karbon nagapatubas sing mga gas nga nagapalala sa greenhouse effect. Gani, ginahunahuna sang iban nga gobierno nga nuklear nga enerhiya na lang ang gamiton bangod mas matinlo ini. Apang, may mga problema man sa pagpatubas sing nuklear nga enerhiya.

Ang International Herald Tribune nagreport nga sa Pransia, nga isa sa mga pungsod nga halos nuklear nga enerhiya na ang ginagamit, mga 19 bilyones metros kubikos nga tubig ang ginagamit kada tuig sa pagpabugnaw sa mga aparato sa mga planta nga nagapatubas sini nga enerhiya. Sang 2003, nangin tuman kapaang ang temperatura. Gani, nangin peligro para sa mga sapat kag tanom sa mga suba ang mainit nga tubig halin sa sini nga mga planta sa Pransia, kay kinaandan nga ginapailig ini nga mga tubig sa mga suba. Amo nga ginsira ang iban nga mga planta. Ini nga kahimtangan ginapaabot nga magagrabe pa gid kon mag-init ang temperatura sa kalibutan.

“Kinahanglan lubaron anay naton ang problema sa pagbag-o sang klima, kon luyag naton maggamit sing nuklear nga enerhiya,” siling sang isa ka enhinyero nga si David Lochbaum sang Union of Concerned Scientists.

[Kahon/​Mapa sa pahina 7]

MGA KALAMIDAD SANG 2007 BANGOD SA PAGBAG-O SANG KLIMA

Sang 2007, natabo ang pinakadamo nga kalamidad bangod sa pagbag-o sang klima. Gani, ang United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs, 14 ka beses nga nagpangabay sing insigida nga bulig—labaw sing apat sangsa pinakataas nga rekord sang tuig 2005. Nalista sa ubos ang pila lamang sa mga kalamidad sang 2007. Siempre pa, ini nga mga hitabo indi man sigesige.

▪ Britanya: Kapin sa 350,000 ka tawo ang naapektuhan sang pinakagrabe nga pagbaha nga natabo sa sulod sang kapin sa 60 ka tuig. Sa Inglatera kag Wales, indi kinaandan ang pag-ulan sang Mayo tubtob Hulyo 2007. Amo ini ang pinakamadamo nga pag-ulan sa sini nga mga binulan sugod sang 1766.

▪ Katundan nga Aprika: Ginbahaan ang 800,000 ka tawo sa 14 ka pungsod.

▪ Lesotho: Napierde ang mga pananom bangod sa tuman nga tigpalamangag. Mga 553,000 ka tawo ang nagakinahanglan sing pagkaon.

▪ Sudan: Bangod sa mabunok nga mga pag-ulan, 150,000 ang nadulaan sing puluy-an. Mga 500,000 ang nakabaton na sing bulig. ▪ Madagascar: Gindalasa sang bagyo kag mabunok nga ulan ini nga isla, amo nga 33,000 ang nadulaan sing puluy-an kag napierde ang pananom sang mga 260,000 ka tawo.

▪ North Korea: Ginabulubanta nga mga 960,000 ka tawo ang grabe nga naapektuhan sang pagbaha, pagkatiphag sang duta, kag pag-ilig sang lunang.

▪ Bangladesh: Ginbahaan ang 8.5 milyones ka tawo kag kapin sa 3,000 ang napatay, lakip ang 1.25 milyones ka kasapatan. Mga 1.5 milyones ka puluy-an ang nahalitan ukon nagguba gid.

▪ India: Ginbahaan ang 30 milyones ka tawo.

▪ Pakistan: Nadulaan sing puluy-an ang 377,000 ka tawo kag ginatos ang nagkalamatay bangod sa pagbaha.

▪ Bolivia: Kapin sa 350,000 ka tawo ang naapektuhan sang pagbaha, kag 25,000 ang nadulaan sing puluy-an.

▪ Mexico: Mga 500,000 ang nadulaan sing puluy-an bangod sa pagbaha sa pila ka duog kag kapin sa isa ka milyon pa ang apektado.

▪ Dominican Republic: Ang malawig kag mabunok nga ulan nagtuga sing baha kag pagkatiphag sang duta, amo nga 65,000 ang nadulaan sing puluy-an.

▪ Estados Unidos: Bangod sa sunog sa kagulangan sa nabagatnan nga California, 500,000 ka pumuluyo ang nagbiya sa ila puluy-an.

[Credit Line]

Based on NASA/​Visible Earth imagery