Kon ang Suba Mag-ilig Pabalik

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA CAMBODIA

NAKAKITA ka na bala sang suba nga nagailig pabalik? Ukon sang kagulangan nga yara sa idalom sang tubig sa sulod sang anom ka bulan? Kahibalo ka bala nga may mga tawo nga nagapuyo sa nagautaw-utaw nga balay nga ginasaylo kon maghubas ang tubig? Mahimo magsiling ka, “daw indi mapatihan.” Apang, mahimo ka magpati kon makakadto ka sa Cambodia kon tingulan.

Sa tungatunga sang Mayo tubtob Oktubre, nagagal-um didto ang kalangitan kon aga kag mabunok ang ulan kon hapon. Bangod sini, nagapanglambas ang tubig sa mamala kag yab-ukon nga duta kag nagaawas ang mga suba.

Ngaa Nagailig Pabalik?

Tan-awa ang mapa sa masunod nga pahina. Talupangda ang lokasyon diin nagatabuay ang Suba Mekong kag ang Suba Tonle Sap. Diri nagatingob ang tubig kag dayon nagailig pakadto sa Suba Mekong kag sa Suba Bassac. Padayon ini nga nagailig pabagatnan pasulod sa Vietnam, kag nagahuman sang malapad nga Mekong Delta.

Kon magsugod na ang tingulan, nagabaha dayon ang manubo nga bahin sang gibwangan. Ang nagmalala anay nga mga sapa, amat-amat nga natubigan. Samtang padayon nga nagabunok ang ulan, nagaawas ang Suba Tonle Sap kag ang tubig nagapailaya paaminhan sa baylo nga magpailawod pabagatnan. Gani, ang nagaawas nga suba nagailig pabalik tubtob sa linaw sang Tonle Sap.

Ini nga linaw nahamtang sa manubo nga kapatagan, mga 100 kilometros gikan sa Phnom Penh, ang kapital sang Cambodia. Kon tig-ilinit, nagalapad ini nga linaw sing mga 3,000 kilometros kuadrados. Apang kon tingulan, apat ukon lima ka pilo ini sangsa normal niya nga kalaparon, amo nga nangin pinakamalapad ini nga linaw sa Bagatnan-sidlangan nga Asia.

Ang mga talamnan, dalan, kakahuyan kag mga minuro nalapawan sang tubig. Ang mga baruto sang mga mangingisda nga nagalutaw anay sa isa ka metro lang nga kadalumon, sang ulihi nagalutaw na sa ibabaw sang mga kakahuyan nga may 10 metros nga kataason! Ining grabe nga pagbaha masami nga ginakabig sang kalabanan nga kalamidad. Apang may bentaha gid ini sa mga taga-Cambodia. Ngaa?

Mga Bentaha sang Pagbaha

Ang nagabalik nga tubig sang Suba Tonle Sap nagadala sing madamol nga labnang sa nalupyakan sang Tonle Sap. Madamo man sang mga isda ang nagasulang halin sa Suba Mekong pakadto sa linaw kag dira nagapangitlog bangod madamo sila sing makaon. Sa pagkamatuod, ang linaw sang Tonle Sap amo ang isa sa may pinakadamo nga tab-ang nga isda sa bug-os nga kalibutan. Pagkatapos sang tingulan, madasig nga nagakahubsan ang linaw gani ang mga mangingisda kon kaisa makakuha pa sing mga isda nga nagsang-at sa mga kahoy!

Ining pagbaha kada tuig madasig nga nagapabag-o sang ekolohiya. Ang mga kahoy kag iban pa nga mga tanom nga pirme ginabahaan tuhay ang pagtubo kon ipaanggid sa mga tanom kag mga kahoy nga wala ginabahaan. Kinaandan na nga mahinay ang pagtubo sang kahoy kag nagakadagas ang dahon sini kon tig-ilinit kag nagapanglumbay naman kon tingulan. Sa kabaliskaran, nagakadagas lamang ang dahon sang mga kahoy sa Tonle Sap kon malapawan sang baha. Apang, kon maghubas na ang tubig kag magsugod na ang tig-ilinit, nagapanglumbay ini dayon kag nagapamulak. Kon magmala na ang linaw, ang nagakadunot nga mga dahon sa duta nahimo nga abono sang mga kahoy kag sang iban pa nga mga tanom kon tig-ilinit.

Mataas sing Haligi kag Nagautaw-utaw nga mga Balay

Paano nagakabuhi ang mga tawo sa sini nga lugar? Ang balay sang pila ka tawo may mataas nga  haligi. Kon tig-ilinit, ang mga haligi sang ila balay nagataas sing seis metros. Apang kon magbaha na, ang tubig tupong sa ila puertahan amo nga ang mga baruto kag ang mga labador nga ginasakyan kon kaisa sang mga kabataan, nagadungka mismo sa ila puertahan.

Ang iban nga mga pumuluyo nagahimo sang ila puluy-an sa sakayan ukon balsa. Kon may magdugang sa pamilya, ginatambihan lang nila ini sing dugang nga balsa. Ginabulubanta nga may yara 170 ka nagautaw-utaw nga minuro sa linaw.

Kon adlaw, ang mga bata kag tigulang nagapamukot sa linaw. Depende sa kadalumon sang tubig, ang mga balay ukon ang bug-os nga mga minuro mahimo magsaylo sing pila ka kilometro agod lamang mangin malapit sa bag-o nga pangpang ukon indi gani sa mas madamo sing isda.

May malaba nga mga baruto nga nangin mga balaligyaan ukon de-pasahero nga mga sakayan. May nagautaw-utaw man nga eskwelahan. Halin sa mga tanom pakadto sa mga tawo, ang tanan nagaupod sa agay sang tubig sa duog diin ang suba nagailig pabalik.

[Mapa sa pahina 23]

(Para sa aktual nga format, tan-awa ang publikasyon)

Tig-ilinit

Tingulan

CAMBODIA

Tonle Sap nga Linaw

Suba Tonle Sap

Suba Mekong

PHNOM PENH

Suba Bassac

Mekong Delta

VIETNAM

[Retrato sa pahina 23]

Bata nga lalaki nga nagabugsay sa Suba Tonle Sap

[Mga retrato sa pahina 23]

Ang minuro kon tig-ilinit kag kon tingulan

[Credit Lines sang retrato sa pahina 23]

Map: Based on NASA/​Visible Earth imagery; village photos: FAO/​Gordon Sharpless