Naga-Internet nga Kabataan—Kon Ano ang Dapat Mahibaluan sang mga Ginikanan

SADTO, daw indi makatalagam ang Internet basta ang kompyuter yara lang sa nagakaigo nga duog sang puluy-an. Kon ang kompyuter yara sa masayuhan pirme, ginapatihan nga indi mag-abuso ang kabataan. Apang indi na ini karon bastante sa pag-amlig sa kabataan. Bangod sa madaladala nga mga gadyet, sarang maka-internet ang mga kabataan bisan diin. Madamo man nga cell phone karon ang may Internet. Nian yara man ang mga Internet café, Internet kiosk, mga librarya, kag ang balay sang ila abyan nga pirme nila ginarumbuhan. Bangod tuman kadamo sang pililian, mahapos lang maka-internet ang kabataan nga indi mahibaluan sang ila mga ginikanan.

Binagbinaga ang pila ka butang sa Internet nga naluyagan sang madamo nga pamatan-on kag ang posible nga mga katalagman.

E-MAIL

Ano ini? Mga sulat nga ginapadala paagi sa kompyuter, cell phone, kag iban pa.

Ngaa makagalanyat? Madasig kag indi magasto ang pagsulat sa mga abyan kag pamilya.

Ang dapat mo mahibaluan. Luwas nga masabad ang nagasululod nga mga e-mail, nga ginatawag spam, halin sa indi mo kilala, pirme pa ini may binastos nga kaundan. Ang iban pa nga web site mahimo mag-engganyo sa naga-internet​—lakip sa ignorante nga bata—​nga maghatag sing personal nga impormasyon, nga mahimo gamiton sang iban para sa malain nga katuyuan. Kon sabton mo ini nga mga e-mail, bisan mangabay ka pa nga indi ka na pagpadal-an, mahimo nga padal-an ka gihapon sing mga e-mail bangod nahibaluan sang nagapadala nga ginagamit mo ina nga e-mail address.

 WEB SITE

Ano ini? Mga koleksion sang impormasyon nga ginatipon sang mga organisasyon, mga institusyon sa edukasyon, mga negosyo, kag mga indibiduwal.

Ngaa makagalanyat? Paagi sining minilyon ka site makapagusto ang mga pamatan-on sa pagpamalaklon, pagresearch, pagpakig-angot sa mga abyan, kag paggamit ukon pagkopya sing mga hampang kag musika.

Ang dapat mo mahibaluan. Ang Web site ginagamit sang mga tawo nga imoral agod manghalit. Madamo nga mga Web site ang nagapagua sang nagauluba kag nagabinastos nga mga tawo, kag madali lang ini mabuksan sing di-hungod. Halimbawa sa Estados Unidos, 90 porsiento sang ginsurbe nga mga pamatan-on nga nagapangidaron sing 8 tubtob 16 ang nagsiling nga nabuksan nila sing di-hungod ang mga Web site tuhoy sa pornograpiya​—kalabanan sini samtang naga-research sila sa Internet!

Ang Web site sarang man magamit agod mahapos makapanahor ang kabataan paagi sa Internet. Sang ginsurbe ang mga hayskul sa Canada, halos 1 sa 4 ka kalalakin-an ang nag-ako nga nabuksan nila ini nga mga site, kag nabalaka ang mga eksperto bangod makapaadik gid ang magpanahor sa Internet. Nian yara man ang ginatawag nga pro-ana nga mga Web site nga nagadayaw sang “estilo sang pagkabuhi sang may anorexia.” * Sa pihak nga bahin, ang mga site nga nagadabok sang dumot gindesinyo para sa diutay nga mga grupo sang relihion kag rasa. Ang pila ka site nagatudlo kon paano maghimo sing mga bomba, hilo, kag kon paano mangin terorista. Lapnag man sa mga hampang sa Internet ang sobra nga kasingki kag madugo nga eksena.

 CHAT ROOM

Ano ini? Mga Web site nga puede makabayluhanay sing impormasyon sa iban, nga sa masami nasentro ang pag-istoryahanay sa isa ka topiko ukon makawiwili nga butang.

Ngaa makagalanyat? Sarang makapakig-angot ang imo bata sa pila ka tawo nga mahimo wala pa gid niya makita apang pareho sila sing nanamian.

Ang dapat mo mahibaluan. Ang mga manugbiktima pirme nagaentra sa mga chat room kag nagapangita sing mga bata nga biktimahon, ayhan paagi sa binastos nga mga mensahe ukon makigkita gid sing personal kag mag-sex. Binagbinaga kon ano ang natabo sang ang isa sa mga awtor sang libro nga What in the World Are Your Kids Doing Online? nagresearch tuhoy sa kon paano malikawan ang katalagman sa Internet. Subong bahin sang iya pagresearch, nagpakunokuno sia sa Internet nga 12 anyos. “Insigida,” report sang libro, “may nag-agda sa iya nga mag-chat sa pribado nga chat room. Nagpakunokuno sia nga indi makahibalo, kag ining bag-o kag mabinuligon niya nga abyan nagtudlo sa iya kon paano ini himuon. Nian namangkot ini kon bala luyag niya nga mag-sex sila paagi sa Internet.”

INSTANT MESSAGE

Ano ini? Pagbayluhanay sing mga mensahe paagi sa Internet sang duha ukon kapin pa ka indibiduwal.

Ngaa makagalanyat? Bangod mabaton dayon ang mensahe, makapili ang naga-internet kon sin-o ang iya sugilanunon suno sa listahan sang mga abyan nga ginhimo niya. Indi katingalahan nga suno sa isa ka pagtuon sa Canada, 84 porsiento sang 16 kag 17 anyos nga kabataan ang nagapakig-angot sa ila mga abyan sing kapin sa isa ka oras kada adlaw paagi sa instant message.

Ang dapat mo mahibaluan. Ang pagpakig-angot paagi sa instant message makaisturbo sa imo bata kon nagatuon sia ukon kon may ginaobra sia kag dapat magkonsentrar. Dugang pa, paano mo mahibaluan kon sin-o ang ginapakig-angutan sang imo bata kay indi mo man mabatian ang ila paghambalanay?

BLOG

Ano ini? Diary sa Internet.

Ngaa makagalanyat? Ang paghimo sing blog nagahatag sing kahigayunan sa mga pamatan-on nga isulat ang ila mga panghunahuna, balatyagon, kag mga ginapanghimo. Ang kalabanan sang blog sarang malakipan sang mga komento sang mga bumalasa, kag nalipay sini ang madamo nga kabataan.

Ang dapat mo mahibaluan. Puede basahon sang bisan sin-o ang blog. Ang iban nga pamatan-on di-hungod nga naghatag sing impormasyon nga mahimo gamiton agod makilal-an ang ila pamilya, eskwelahan, ukon adres. Dugang pa, mahimo makahalit ini sa reputasyon sang iban lakip na sa nagahimo sini. Halimbawa, ginatan-aw sang pila ka amo ang blog sang mga aplikante sa trabaho antes nila ini batunon.

 SOCIAL NETWORK SA INTERNET

Ano ini? Mga Web site nga puede makahimo ang mga pamatan-on sing Web page kag mabutangan ini sang mga retrato, video, kag blog.

Ngaa makagalanyat? Ang paghimo kag pagpatahom sang isa ka Web page makabulig sa pamatan-on nga mapakilala ang iya kaugalingon. Posible nga makatigayon sing madamo nga nagapakunokuno nga mga abyan ang mga pamatan-on sa mga social network sang Internet.

Ang dapat mo mahibaluan. “Ang isa ka social networking site kaangay sang isa ka party sa Internet,” siling sang dalaga nga si Joanna. “Puede mag-entra ang pila ka makatalagam nga mga tawo.” Sarang panginpuslan sang tuso nga mga pamatan-on kag mga hamtong ang personal nga impormasyon nga ginabutang sa mga social network. Amo nga ginatawag ini sang espesyalista sa pag-amlig sa Internet nga si Parry Aftab subong mga site nga “salayuhan gid sang mga manug-abuso sa sekso.”

Dugang pa, ang pag-abyanay sa Internet indi masaligan. Agod kuno abi tamdon nga bantog sang iban nga nagakadto sa ila site, ginatipon sang pila ka pamatan-on sa ila mga Web page ang madamo nga kontak sa Internet bisan wala gid nila ini makilala. Sa iya libro nga Generation MySpace, nagsulat si Candice Kelsey nga “masiling nga ang isa ka pamatan-on maayo nga abyan kon madamo sing nakakilala sa iya.” Sia nagdugang: “Bangod sini daw wala na sing balor ang pag-abyanay, kay mapilitan ang mga pamatan-on nga himuon ang tanan agod lamang makakita sing madamo nga abyan.” Amo nga nagakaigo gid ang pamangkot sang What in the World Are Your Kids Doing Online?: “Paano mo mapahangop sa kabataan nga dapat sila magpakita sing empatiya kag kaluoy, kay sa Internet madasig sila makapakig-abyan kag puede man nila ini dayon idispatsa?”

Ining anom ka halimbawa pila lamang sa mga ginahimo sa Internet nga nagaganyat sa mga pamatan-on karon. Kon ikaw ginikanan, ano ang himuon mo agod maamligan ang imo kabataan gikan sa mga katalagman sa pag-internet?

[Nota]

[Blurb sa pahina 4]

Madasig ang pagdamo sang naga-internet sa India​—tubtob 54 porsiento sa isa lang ka tuig—​bangod sa mga pamatan-on

[Blurb sa pahina 7]

“Mahimo tamdon sang ginikanan nga mahapos kag indi magasto sa iya bata nga magpakig-angot sa ila mga abyan ukon mga paryente kon may Web cam, apang para sa manug-abuso isa ini ka instrumento agod mahapos biktimahon ang bata.”​—Si Robert S. Mueller III, direktor sang Federal Bureau of Investigation