Kon Wala Nagabutlak ang Adlaw

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA FINLAND

 “ANG adlaw nagabutlak kag ang adlaw nagasalup, kag nagadali sa iya duug diin sia nagabutlak,” siling sang Biblia. (Manugwali 1:5) Apang, sugod sa tungatunga sang Nobiembre tubtob sa katapusan sang Enero, halos wala nagabutlak kag nagatunod ang adlaw sa madamo nga duog sa aminhan sang Arctic Circle. Sa sini nga mga duog sa Arctic, naanad na ang mga tawo nga daw puro lang gab-i sa tion sang tigtulugnaw.

Amo man sini sa bagatnan sang Arctic Circle, pero ang gab-i didto indi tanto kalawig sangsa aminhan. Halimbawa, sa mga siudad nga mga 800 kilometros sa bagatnan sang Arctic Circle, subong sang St. Petersburg, Rusya; Helsinki, Finland; Stockholm, Sweden; kag Oslo, Norway, nagalawig lamang sing anom ka oras ang silak kada adlaw kon tungatunga sang tigtulugnaw.

“Indi husto ang ila ginasiling nga mangitungito ang kadulom kon tigtulugnaw sa Arctic,” siling ni Ari, nga nagdaku sa siudad sang Kiruna sa Lapland nga sakop sang Sweden. Ang bug-os nga adlaw daw puro lang “kasisidmon.” Si Paula, isa ka artist nga nagaistar sa Lapland nga sakop naman sang Finland nagsiling, “Kon ang Lapland mapuno sing niebe, ang duag sang palibot daw nagaagaw-agaw nga asul kag lila.”

Ang madulom nga tigtulugnaw may indi maayo nga epekto sa pila ka tawo. “Daku gid ang epekto sa akon sang pagbag-o sang panahon kag klima,” sulat ni Jean Sibelius, isa ka kilala nga manugkomposo sa Finland. “Kon tigtulugnaw, nga mas malawig ang gab-i, pirme lang ako ginasubuan,” dugang niya. Indi lang si Sibelius ang nagabatyag sini sa tion sang tigtulugnaw. Bisan ang Griego nga manugbulong nga si Hippocrates (c. 460-c. 377 B.C.E.) nagapati nga makaapektar sa modo sang tawo ang pagbag-o sang panahon.

Apang sang katuigan 1980 lamang ini ginkilala subong isa ka sahi sang depresyon kon tigtulugnaw. Ginapakita sang mga pagtuon nga ang pila ka pumuluyo sa Arctic Circle may yara seasonal affective disorder (SAD). May yara haganhagan nga sahi sini nga depresyon kag mas madamo sing tatlo ukon apat ka pilo ang nagabatyag sini. Ginapatihan nga ginatos ka libo ang may amo sini nga depresyon.

Si Andrei nga taga-St. Petersburg, Rusya, nagsiling, “Gusto ko matulog lang pirme.” Si Anita naman nga taga-Finland ginasubuan kon malapit na ang tigtulugnaw. “Kon kaisa, pamatyag ko daw indi ako makaginhawa kag daw malumos bangod sa kadulom kag wala ako sing palagyuhan,” siling niya.

Ang mga doktor may ginarekomendar nga mga paagi agod mabatuan ang depresyon kon tigtulugnaw. Halimbawa, ang iban nagarekomendar nga dapat maggua kag hingalitan ang pila ka oras nga silak sang adlaw. Ang iban nga pirme nagahimo sang ila mga hilikuton sa gua nagsiling nga nabuhinan ang ila depresyon.

Si Jarmo nga nakaeksperiensia sing tigtulugnaw sa bagatnan kag aminhan sang Finland, nagsiling, “Sa pinakamadulom nga mga panahon, ginapasanag namon ang palibot paagi sa pagsindi sing madamo nga kandila kag pagpasiga sing madamo nga suga.” Ang iban naman nagapabulong paagi sa bright-light therapy. May pila nga nagabakasyon sa bagatnan nga mga bahin sang pungsod nga mas mainit ang klima. Apang, may nagasiling nga mahimo nga ang iban labi pa gid nga masubuan pagpauli nila halin sa bakasyon.

Daku man ang mabulig sang husto nga nutrisyon. Halimbawa, ang silak sang adlaw nagabulig sa lawas sa paghimo sing bitamina D. Kon kulang sing silak, kulang man ining bitamina. Gani ginarekomendar nga kon tigtulugnaw magkaon sing mga pagkaon nga may bitamina D subong sang isda, atay, kag gatas.

Ang paglibot sang duta sa adlaw amo ang rason kon ngaa may madulom nga tigtulugnaw. Gani, samtang nagalibot ang duta, ang Arctic Circle inanay man nga nagaatubang sa adlaw. Nian, amat-amat nga mas magalawig ang adlaw sangsa gab-i. Panahon naman sang tingadlaw sa Arctic, diin nagasilak ang adlaw bisan sa tungang-gab-i!

[Blurb sa pahina 27]

Ang bug-os nga adlaw daw puro lang “kasisidmon”

[Retrato sa pahina 26]

Kon udto sa tion sang tigtulugnaw sa Arctic

[Credit Line]

Dr. Hinrich Bäsemann/​Naturfoto-Online

[Retrato sa pahina 26]

Para sa madamo, makapasubo ang kakulang sing silak sang adlaw