Manughimo sing Asin sang Sahara

SAMTANG nagasakay kami sa salakyan, nalabayan namon ang mga poste sa higad sang dalan. Ini nga mga poste nagatanda sang alagyan kon matabunan ini sang yab-ok bangod sang mabaskog nga hangin. Nagakatabo ini pirme diri sa Sahara Desert.

Ang dalan nga amon ginasubay amo anay ang ruta nga ginaagyan sang mga kamelyo. Nagaangot ini sa siudad sang Agadez, sa aminhan sang Niger, pakadto sa dulunan sang Algeria kag sa unhan pa sini. Makadto kami sa isa ka gamay nga minuro sang Teguidda-n-Tessoumt​—isa ka naligwin nga komunidad nga mga 200 kilometros sa aminhan-katundan sang Agadez. May 50 ka pamilya didto nga nagasunod gihapon sa dumaan nga pamaagi sa pagkuha sing asin halin sa daga sang Sahara.

Himo sang Tawo nga mga Bungyod kag mga Punong

Yara sa unahan namon ang magagmay nga mga bungyod sa malapad nga desyerto, kag didto kami makadto. Ginparada sang amon giya ang amon salakyan malapit sa bungyod nga may 10 metros nga kataason kag ginhagad niya kami nga magtaklad sa sini agod makita ang minuro. Samtang nagataklad kami, ginpaathag niya sa amon nga ini nga bungyod kag ang iban pa, gintumpok sang mga tawo. Naghalin ini sa mga lunang sa sina nga duog nga ginkuhaan nila sing asin sa sulod sang madamo na nga tinuig.

Nakita namon sa pukatod ang matahom nga talan-awon. Ang kolor sang halos tanan namon nga makita daw ginpatig-a nga daga​—ang duta, ang mga dingding, kag ang mga atop. Ang tuhay lamang amo ang berde nga dahon sang duha ka kahoy nga yara sa duha ka punta sang minuro nga daw mga guardia kon tulukon. Sa pagkamatuod, human sa daga ang mga kudal kag ang mga balay. Ang napatuhay lamang sa sining palareho sing kolor nga mga tinukod amo ang malus-aw nga kolor sang ginatos ka punong sing asin. Masako gid ang tanan sa sini nga duog. Nagatrabaho gid ang mga lalaki, mga babayi, kag pati mga kabataan.

Ang Pinasahi nga Paagi sa Pagkuha sing Asin

Samtang nagapanaug kami sa bungyod, ginapaathag sang amon giya ang dinumaan nga proseso sa pagkuha sing asin sang mga tagaminuro. “May duha lang ka sahi sang punong,” siling niya. “Ang mas daku nga mga punong, nga mga duha ka metro ang diametro, ginasudlan sang tubig nga maparat. Ang mga magagmay naman nga mga punong ginagamit agod pamalhon ang tubig. Maparat ang tubig gikan sa 20 ka tuburan sa sini nga duog. Apang, ang ginhalinan sang asin indi ang tubig, kundi ang duta,  amo nga nangin pinasahi ang paagi diri sang pagkuha sing asin.” Paano gid bala ginakuha ang asin halin sa duta?

Ginatan-aw namon ang isa ka tawo nga nagabubo sang duta sa daku nga punong nga buta sang tubig halin sa tuburan. Gintasaktasak niya ini. Sang napat-od niya nga nasamo na sing maayo ang duta kag ang tubig, ginbiyaan niya ini sing pila ka oras agod palugdangon ang duta. Madamo sing pareho sini nga punong sa palibot niya. Ang tubig sang tagsa ka punong may lainlain nga pagkakaki nga kolor. Nagabag-o ang kolor sang punong samtang nagalugdang ang lunang.

Sa unhan, may isa naman ka tawo nga nagasaylo sang tubig nga nagagamit sing calabash, ukon kabo nga human sa alukaba sang isa ka tanom, pakadto sa mas gamay nga mga punong. Kinaandan nga mga lalaki ang nagatrabaho sini nga proseso. Ang mga lalaki man ang nagamentenar sang mga punong. Ang pila sa mga punong natural nga mga luhobluhob sang duta, apang ang iban naman ginkutkot sa mga igang. Kon indi gid masarangan ang pagkutkot, ginatampukan na lang sang mga lalaki sing daga ang palibot sang bato. Ginakamot lang nila ang pagporma sini kag ginahuluhampak sang kahoy tubtob magdasok ang daga. Dapat nga kay-uhon ini ukon obrahon liwat kada tuig.

Ano naman ang obra sang mga babayi? Sila ang nagapanghakot sang maparat nga daga agod may magamit pirme sa paghimo sing asin. Sila man ang nagapanguha sang pinighol nga asin sa namalhan nga mga punong. Kag nian ginatinluan nila ang punong para sa masunod.

Ang mga kabataan naman nagalagawlagaw sa palibot sang magagmay nga mga punong. Ang ila trabaho amo ang pagbantay kon nagmala na ini. Samtang amat-amat nga nagamala ang mga punong, nagalutaw ang naporma na nga asin. Kon mapabay-an ini, ang tubig sa idalom indi na magmala. Amo nga ginawisikan ini sang mga kabataan sing tubig agod mabungkag ang asin kag maglugdang. Magapadayon ang ebaporasyon tubtob nga asin na lang ang mabilin sa punong.

Ngaa may lainlain kag matahom nga kolor ang mga punong? Ang amon giya nagpaathag: “May tatlo ka sahi sang daga, ukon lunang sa sini nga duog, kag ang tagsa sini nagahatag sing kolor sa tubig. Dugang pa, nagalain man ang kolor depende sa kaparaton sang tubig. Subong man, nagatubo ang mga lumot sa pila ka mga punong amo nga lain naman ang kolor sang tubig.” Natalupangdan man namon nga nagalain ang kolor sang punong depende sa igo sang silak sang adlaw.

Asin ang Ila Kuarta

Sa minuro, ginaporma sang mga babayi ang mabasabasa pa nga asin sa binareta kag pabilog, kag ginabulad ini. Wala na nila ini ginaproseso, amo nga kaki gihapon ang kolor sang naporma nga asin. Nakita namon nga tatlo ka korte ang ginahimo sang mga babayi, may malabalaba nga bilog, may tipulon, kag may trianggulo. Ginpaathag sang isa sa mga babayi nga ang ginabaligya nila amo ang korte nga malabalaba nga bilog kag ang tipulon, samtang ang korte trianggulo naman ginaregalo nila.

Sin-o ang nagabakal sang asin? Ang mga manuglakbay kag mga manugbaligya sing asin. Nagaagi sila sa Teguidda-n-Tessoumt sa pagbarter sang pagkaon kag iban pa nga kagamitan kabaylo sang asin. Ang kalabanan sang mga asin ginabaligya sa mga merkado sa dalagku nga mga banwa sa dulunan sang desyerto. Ang wala pa naproseso nga asin wala ginagamit sang mga tawo. Sa baylo, ginapakaon ini sa mga sapat.

Sang nagbalik na kami sa amon salakyan, nakita namon ang isa ka tawo nga nagahaw-as sang daga gikan sa nagmala nga punong. Ginahakot niya ini pakadto sa ila tinumpok, nian, nakadugang naman sia sa sining hinimo sang tawo nga mga bungyod. Samtang nagapalayo kami, ginahunahuna namon kon paano ini nga mga bungyod nangin pamatuod sang pila ka henerasyon sang nagapanguha sing asin nga nagpuyo, nagtrabaho, kag napatay sa Teguidda-n-Tessoumt.​—Gin-amot.

[Blurb sa pahina 22]

“Ang ginhalinan sang asin indi ang tubig, kundi ang duta, amo nga nangin pinasahi ang paagi diri sang pagkuha sing asin.”

[Mapa sa pahina 21]

(Para sa aktual nga format, tan-awa ang publikasyon)

SAHARA

NIGER

Agadez

Teguidda-n-Tessoumt

[Credit Line]

Based on NASA/​Visible Earth imagery

 [Retrato sa pahina 23]

Pagkuha sing asin halin sa daga sang Sahara

[Credit Line]

© Victor Englebert

[Retrato sa pahina 23]

Lainlain ang kolor sang punong bangod sa ebaporasyon

[Credit Line]

© Ioseba Egibar/​age fotostock

[Retrato sa pahina 23]

Nagatig-a ang binareta nga asin bangod ginabulad ini sa adlaw