Nagakawad-an Na Bala Kita sing Tubig?

I-PLAY

Nagakawad-an Na Bala Kita sing Tubig?

Suno sa hambalanon sang mga Uzbek, “kon wala sing tubig, wala sing kabuhi.” Ang pila ka eksperto nagasiling nga ini nga mga pulong indi lamang isa ka hambalanon kundi nagakatabo gid sa karon. Kada tuig mga duha ka milyon ka tawo ang nagakapatay bangod sang kontaminado nga tubig kag sang indi nagakaigo nga paghaboy sing higko, kag 90 porsiento sini mga kabataan.

SA DIIN ka nagakuha sing tubig? Sa gripo lang bala? Ukon, kaangay sa iban nga lugar, kinahanglan mo pa maglakat sing malayo, magpila, kag maghakwat sing mabug-at nga balde pauli? Kinahanglan mo bala maghinguyang sing pila ka oras kada adlaw agod lang makakuha sing tubig para ipanghugas kag iluto? Sa madamo nga lugar, subong sini kaiwat kag kabudlay magkuha sing tubig! Sa libro ni Diane Raines Ward nga Water Wars—Drought, Flood, Folly, and the Politics of Thirst, nagsiling sia nga 40 porsiento sang populasyon sa bilog nga kalibutan ang “nagasag-ub sa mga bubon, mga suba, mga punong, ukon sa mga danaw nga malayo sa ila balay.” Sa pila ka pungsod, mga anom ka oras nga nagasag-ub sing tubig ang mga babayi para sa ila panimalay, ginasulod nila ini sa kontiner nga kon mapuno nagabug-at sing kapin sa 20 kilos.

Sa pagkamatuod, kapin sa 30 porsiento sang populasyon sa kalibutan ang nabudlayan gid sa pagkuha sing ilimnon nga tubig. Problema man nila ang nagakaigo nga paghaboy sing higko. Mas malala ini nga problema sa Aprika, kay sa 10 ka tawo, 6 ang wala sing nagakaigo nga kasilyas. Suno sa report sang World Health Organization, isa ini ka rason sa “paglapta sing mga bakterya, kagaw kag mga parasito sa higko sang tawo amo nga nangin kontaminado ang kuluhaan sing tubig, ang duta, kag ang pagkaon.” Ang report nagsiling nga amo ini “ang panguna nga ginabangdan sang lupot, ang ikaduha nga rason sa kamatayon sang mga kabataan sa imol nga mga pungsod, kag nagaresulta man ini sa mas malala nga mga balatian subong sang kolera, schistosomiasis, kag trachoma.”

Ginatawag ang tubig nga bulawan nga likido, ang petrolyo sang ika-21 nga siglo. Apang ining bilidhon nga kinahanglanon ginauyangan lang sang mga pungsod tubtob nga ang tubig sa ila dalagku nga mga suba indi na makalab-ot sa dagat. Bangod sang irigasyon kag ebaporasyon, nagakahubsan ang dalagku nga mga suba, lakip na ang Colorado River sa nakatundan sang Estados Unidos, ang Yangtze sa China, ang Indus sa Pakistan, ang Ganges sa India, kag ang Nile sa Egipto. Ano na ang ginhimo agod mabuhinbuhinan ini nga problema? Ano gid bala ang solusyon?

[Kahon/Retrato sa pahina 3]

NAGAKAWAD-AN SING TUBIG

▪ “Ang Aral Sea sa Central Asia amo ang ikap-at nga pinakamalapad nga linaw sa aton planeta sang 1960. Sang 2007, 10 porsiento na lamang ang nabilin sa orihinal nga kalaparon sini.”—Scientific American.

▪ Ang lima ka Dalagku nga Linaw sa Estados Unidos kag Canada, nga amo ang Erie, Huron, Michigan, Ontario, kag Superior “madasig” nga nagakahubsan.—The Globe and Mail.

▪ Sang una, ang arosera sa Deniliquin, Australia nagagaling sing bastante nga humay para sa kinahanglanon sang mga 20 milyones ka tawo. Apang sa karon, ang patubas nag-us-os sing 98 porsiento kag naputo ang arosera sang Disiembre 2007. Ano ang rason? “Ang anom ka tuig nga tigpalamangag.”—The New York Times.

[Retrato]

Ang sakayan sa namalhan nga Aral Sea

[Credit Line]

[Kahon/Mga mapa sa pahina 4]

“NAGPAHUBAS SANG MGA SUBA”

“Ang Lake Chad sa Aprika, nga amo anay ang palatandaan sang mga astronot nga nagalibot sa duta, mabudlay na nila pangitaon karon. Ang Lake Chad nga ginapalibutan sang [Cameroon,] Chad, Niger, kag Nigeria . . . , naggamay sing 95 porsiento sugod sang katuigan 1960. Ang mga irigasyon sa sina nga lugar amo ang nagpahubas sang mga suba kag sapa nga ginhalinan sang tubig sini nga linaw. Subong resulta, ang Lake Chad mahimo nga magmala na sing bug-os, amo nga basi indi na mahibaluan sang mga ulihing tubo ang nahamtangan sini.”—Plan B 2.0—Rescuing a Planet Under Stress and a Civilization in Trouble, by Lester R. Brown.

[Mga mapa]

(Para sa aktual nga format, tan-awa ang publikasyon)

■ Tubig

☒ Pananom

□ Duta

1963

NIGER

CHAD

Lake Chad

NIGERIA

CAMEROON

2007