Ang Naghimo sing Mapa sang Kalibutan

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BELGIUM

Sang maaga nga bahin sang 1544, ginpriso si Gerardus Mercator sa isa ka madulom kag matugnaw nga prisuhan. Abi niya mapatay na gid sia. Ngaa natabo ini sa pinakamaayo nga cartographer ukon manughimo sing mapa sang ika-16 nga siglo? Agod mahibaluan naton ini, hibaluon anay naton ang ila panahon kag ang iya kabuhi.

NATAWO si Mercator sang 1512 sa Rupelmonde, isa ka gamay nga pantalan malapit sa Antwerp, Belgium. Nag-eskwela sia sa unibersidad sang Louvain. Sang makagradwar sia, gintun-an niya ang mga panudlo ni Aristotle, kag wala madugay, nagpalibog sia kay indi niya mapahisuno ang mga panudlo ni Aristotle sa panudlo sang Biblia. Nagsulat si Mercator: “Sang nabasa ko ang pagsaysay ni Moises parte sa ginsuguran sang kalibutan kag wala ini magsigo sa mga panudlo ni Aristotle kag sa iban pa nga maalam nga tawo, nagpangduhaduha ako kon matuod ang ginasiling sang tanan nga maalam nga tawo amo nga gintun-an ko ang aton palibot.”

Bangod indi niya luyag nga mangin pilosopo, wala na niya ginpadayon ang iya dugang nga pagtuon sa unibersidad. Pero, sa bug-os niya nga pagkabuhi, nagtinguha sia nga makakita sing mga ebidensia agod mapamatud-an ang ginasiling sang Biblia parte sa pagpanuga.

Nangin Geograpo

Sang 1534, nagtuon si Mercator sing matematika, astronomiya, kag geograpiya sa matematiko nga si Gemma Frisius. Isa pa, mahimo nga nakatuon si Mercator sing pagpang-ukit kay Gaspar Van der Heyden, isa ka manug-ukit kag manughimo sing globo. Sa umpisa sang ika-16 nga siglo, ang mga manughimo sing mapa nagagamit sing Gothic, ukon madukot nga mga letra, amo nga limitado lang ang masulat nga impormasyon sa mga mapa. Pero, naggamit si Mercator sing tinalabid nga estilo sang pagsulat nga halin pa sa Italya, nga ginatawag italiko ukon italic, kag mapuslanon ini.

Sang 1536, nagtrabaho subong manug-ukit si Mercator upod kay Frisius kag Van der Heyden sa paghimo sing globo sang Duta. Daku gid ang nabulig sa sini sang estilo sa pagsulat nga natun-an ni Mercator. Ang manunulat parte sa kabuhi ni Mercator nga si Nicholas Crane nagsulat nga samtang ang isa ka cartographer “nakapaigo sang singkuenta ka ngalan sang lugar sa Amerika sa isa ka mapa nga pader nga pareho kataas sang tawo, napaigo naman ni Mercator ang sesinta ka mga ngalan sang lugar sa globo nga may diametro nga duha ka dangaw”!

Ang Manughimo sing Mapa

Sang 1537, nahimo ni Mercator ang iya una nga “mapa nga wala sing bulig sang iban,” ang  mapa sang Pungsod sang Israel, nga ginhimo niya agod “mahangpan sing mas maathag ang bag-o kag daan nga testamento.” Sang ika-16 nga siglo, ang mga mapa sang Pungsod sang Israel madamo sing sala, ang pila ka mapa wala pa gani nakalab-ot sa 30 ka lugar nga may mga ngalan, kag ang iban indi pa amo. Pero, ang mapa ni Mercator may sobra sa 400 ka lugar! Isa pa, ginpakita man sini ang ruta sang mga Israelinhon sang nagpanglakaton sila sa desyerto halin sa Egipto. Bangod sibu ini nga mapa, gindayaw ini sang mga tawo sa panahon ni Mercator.

Bangod napalig-on sa iya kadalag-an, naghimo si Mercator sing mapa sang bilog nga kalibutan sang 1538. Antes sini, halos wala sing nahibaluan ang mga manughimo sing mapa parte sa North America, amo nga gintawag nila ini nga Ang Lugar nga Wala Mahibalui. Bisan pa nga may lugar na nga ginatawag “Amerika,” si Mercator ang naghingalan sing North kag South America.

Sa panahon ni Mercator, madamo na ang nagapanakayon sa kadagatan kag nakadiskobre sing bag-o nga mga lugar. Wala nagapalareho ang impormasyon sang mga marinero, amo nga mabudlay ang paghimo sing mapa kag kinahanglan nila haumhaumon ang mga kulang. Apang, sang 1541, natuman ni Mercator ang iya handum nga maghimo “sang mas kompleto nga mapa kon ikumparar sa mga nahimo na sang una.”

Gin-akusahan nga Erehes

Sa Louvain, ang lugar nga ginpuy-an ni Mercator, madamo sing Lutherano. Sang 1536, nagapati si Mercator sa panudlo sang Lutherano, kag mahimo nga ang iya asawa nangin Lutherano sang ulihi. Sang Pebrero 1544, gin-aresto sia upod sa 42 ka pumuluyo sang Louvain bangod sang akusasyon nga paghimo sing “kamalamalahan nga mga sulat.” Pero, mahimo nga bangod man ini sang iya ginhimo nga mapa parte sa Pungsod  sang Israel kay ginadudahan ini nanday Tapper kag Latomus, duha ka teologo halin sa unibersidad sa Louvain. Ining duha ka tawo amo ang nagpanguna sa pagbista sa manug-translate sang Biblia nga si William Tyndale, nga ginpatay sa Belgium sang 1536. Mahimo nga nabalaka sanday Tapper kag Latomus nga ang mapa ni Mercator parte sa Pungsod sang Israel, magapalig-on sa mga tawo nga magbasa sing Biblia, kaangay sang pag-translate ni Tyndale sa Biblia. Ano man ang rason, ginpriso si Mercator sa kastilyo sang Rupelmonde, sa ila mismo lugar.

Ang isa man sa mga ginkasuhan amo si Antoinette Van Roesmaels, naghambal sia nga si Mercator wala gid nakatambong sa pribado nga pagbasa sing Biblia sang mga Protestante. Pero, bangod si Antoinette nagatambong sa sini, ginlubong sia nga buhi, agod amat-amat nga mapatay. Ginbuy-an si Mercator pagligad sing pito ka bulan, pero ang tanan niya nga pagkabutang ginkumpiskar. Sang 1552, nagsaylo sia sa Duisburg, Germany, kag ang mga tawo didto indi tuman ka estrikto parte sa relihion.

Ang Una nga Atlas

Padayon nga gintindugan ni Mercator ang kasaysayan sa Biblia parte sa pagpanuga. Gingamit niya ang iya kabuhi sa pagpangita sing ideya parte sa pagtuga sang “langit kag duta halin sang una asta subong.” Ang iya ginhimo nagaunod sing mga impormasyon parte sa pasunod nga mga petsa kag mga mapa.

Sang 1569, naghimo si Mercator sing libro kag ginsulat ang kalabanan nga importante nga mga hitabo sugod sa pagpanuga asta sa iya panahon, ang una nga bahin sang iya ginhimo gintig-uluhan nga Chronologia. Ang iya tuyo amo ang pagbulig sa iya mga bumalasa nga mahangpan kon sa diin sila nga bahin sang kasaysayan. Pero, bangod ginlakip ni Mercator sa iya libro ang protesta ni Luther parte sa indulhensia sang 1517, ginlakip sang Simbahan  sang Katoliko ang Chronologia sa ginadilian nga mga libro.

Pagkadason nga tuig, gingamit ni Mercator ang iya madamo nga tion sa pagdrowing kag paghimo sing mga plate para sa iya bag-o nga mapa. Sang 1590, naistrok si Mercator amo nga indi na sia makahambal kag naparalisar ang wala nga bahin sang iya lawas, gani nabudlayan na sia sa pagpadayon sang iya hilikuton. Pero, determinado sia nga tapuson gid ang iya ginahimo, kag ginpadayon niya ini asta nga napatay sia sang 1594 sa edad nga 82. Gintapos sang iya bata nga si Rumold ang lima ka wala matapos nga mapa. Ang kompleto nga koleksion sang mapa ni Mercator ginpagua sang 1595. Amo ini ang una nga koleksion sang mapa nga gintawag atlas.

Ang Atlas ni Mercator nagaunod sang una nga kapitulo sang Genesis, kag sa sini gindepensahan niya nga matuod ang Pulong sang Dios batok sa mga pilosopo. Gintawag ini ni Mercator nga “ang bug-os nga tulumuron sang akon pagpangabudlay.”

“Ang Pinakamaayo nga Geograpo”

Ang daku nga edisyon sang Atlas nga ginhimo ni Jodocus Hondius sang 1606 gin-imprinta sa madamo nga lenguahe kag madamo nga kopya sini ang nabaligya. Si Abraham Ortelius, isa ka manughimo sing mapa sang ika-16 nga siglo, nagsilng nga si Mercator amo “ang pinakamaayo nga geograpo sa amon tion.” Sining karon lang, ang manunulat nga si Nicholas Crane naglaragway kay Mercator subong “ang tawo nga naghimo sing mapa sang planeta.”

Bahin gihapon sang aton matag-adlaw nga pagkabuhi ang ginhimo ni Mercator. Halimbawa, kon ginatan-aw naton ang isa ka libro sang mapa ukon paandaron naton ang Global Positioning System, nagabenipisyo kita sa pinangabudlayan ni Mercator, ang dalayawon nga tawo nga sa bug-os niya nga kabuhi nagtinguha gid agod mahibaluan niya kon sa diin sia nga bahin sang kasaysayan sa pagpanuga sang Dios.

[Kahon sa pahina 21]

SI MERCATOR​—ANG MAPISAN NGA ESTUDYANTE SANG BIBLIA

Nagapati si Mercator nga ang duta mangin bugana kag puy-an sang matarong kag mahidaiton nga mga tawo. Ang iya wala mapagua nga komentaryo parte sa Roma kapitulo 1-11 wala nagaugyon sa mga Calvinista parte sa predestinasyon. Talalupangdon man nga ginsupak niya si Martin Luther kag nagsiling nga kinahangalan ang buhat luwas sa pagtuo agod maluwas. Nagsulat si Mercator nga ang sala “wala naghalin sa mga planeta [astrolohiya] ukon sa bisan ano nga huyog sa mga tinuga sang Dios, kundi bangod sa hilway nga pagbuot sang tawo.” Sa iya sulat, ginsikway niya ang pagpati sang Romano Katoliko parte sa transubstantiation, kag nagsiling sia nga ang ginsiling ni Jesus nga “ini amo ang akon lawas” indi dapat hangpon sing literal kundi espirituwal.

[Kahon/​Retrato sa pahina 22]

ANG MERCATOR PROJECTION

Natestingan mo na bala nga tapanon ang panit sang suha? Siempre pa, indi mo ini mahimo kon indi mo paggub-on ang panit sini. Amo ini ang problema nga ginaatubang sang mga manughimo sing mapa, kon paano mangin matapan nga mapa ang globo (duta). Ginsolbar ni Mercator ini nga problema paagi sa paggamit sang sistema nga ginatawag subong Mercator projection. Sa sini nga paagi ang mga linya nga nagaporma subong mga degree sang latitude halin sa equator pakadto sa mga pole may palareho nga distansia. Bisan pa ini nga paagi magabag-o sing mga distansia kag kadakuon (ilabi na sa aminhan kag bagatnan), daku ang nabulig sini sa paghimo sang mapa. Isa ka obra-maestra ang ginhimo ni Mercator nga mapa sang kalibutan sang 1569, kag nakaamot gid ini sa iya kabantugan subong manughimo sing mapa. Ang matuod, ginagamit gihapon ang iya kalkulasyon sa mga mapa sang kadagatan kag sang Global Positioning System.

[Retrato]

Ang Mercator projection mahimo mapaanggid sa gintunga kag gintapan nga silindro, sa diin gintapan ang globo

[Retrato sa pahina 20]

Ang mapa ni Mercator sa Pungsod sang Israel sang 1537, nagapakita sang sobra sa 400 ka lugar

[Retrato sa pahina 20, 21]

Ang mapa ni Mercator sang bilog nga kalibutan, 1538

Talupangda ang “AMERI CAE” sa magtimbang nga kilid sang mga kontinente sang Amerika

[Credit Line sang retrato sa pahina 19]

Antwerpen, Stedelijk Prentenkabinet

[Credit Line sang retrato sa pahina 20]

Both maps: From the American Geographical Society Library, University of Wisconsin-Milwaukee Libraries