Sang Nagkabuhi sa Europa ang mga Higante

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA ITALYA

SANG 1932, sang nagapangutkot ang mga trabahador sa konstruksion sang karsada malapit sa Koliseyum sa Roma, naigo sang isa sa ila ang isa ka matig-a nga butang. Bangkil gali yadto kag bagol sang isa ka elepante. Ini nga pagkadiskobre indi lamang makaisa natabo. Sa sulod sang mga tinuig, mga 140 ka fossil (napreserbar nga tul-an sang mga sapat) sang mga elepante ang nasapwan sa Roma kag sa mga lugar malapit sa sini, kag ang una nga fossil nakit-an sang ika-17 nga siglo.

Ginhunahuna sang mga tawo nga ang mga tul-an iya sang mga elepante nga gindala sa dumaan nga Roma ukon sang mga elepante nga gindala sa Italya ni Heneral Hannibal sang Carthage. Apang wala sini nagapati si G. B. Pianciani, nga isa ka pari kag propesor sang Natural Sciences sa Viterbo, Italya sang ika-19 nga siglo. Bangod ang kalabanan sang mga tul-an nakit-an sa ginailigan  anay sang tubig, naghinakop sia nga iya ini sang mga sapat nga napatay sa iban nga mga lugar apang gin-anod sang baha pakadto sa sini nga lugar.

Madamo nga fossil sang elepante nga nakit-an sa Italya ang indi pareho sa mga elepante nga makita naton karon. Yadto nga mga elepante nga gintawag Elephas antiquus, ukon dumaan nga mga elepante, wala na nagaluntad karon. (Tan-awa ang pahina 15.) Ini nga elepante may malaba nga mga bangkil kag nagataas sing lima ka metro, amo nga mas mataas ini sing mga duha ka metro sa mga elepante karon.

Daw ano anay kadamo ining higante nga mga elepante? Ang natukiban nga mga fossil nagapakita nga nagkabuhi anay sila sa bug-os nga Europa kag Inglaterra, pareho sa ila paryente nga mga mammoth. Nasapwan man ang mga fossil sang elepante kaupod sa mga fossil sang nagkalainlain nga kasapatan, ang pila sa sini iya sang kaaway nila nga mga sapat.

Halin sa mga Hyena Pakadto sa mga Hippopotamus

May mga fossil man nga natukiban sa Lazio, isa ka rehiyon sa sentral nga Italya sa diin makita ang Roma. Ginapakita sining mga fossil nga ang Italya may klima anay nga pulupareho sa Aprika, kay ang mga hippopotamus, gasela, kag ang mga leon nagkabuhi anay sa sini nga lugar. Ang matuod, may mga fossil pa gani sang isa ka sapat nga gintawag nila nga leopardo sang Monte Sacro nga nakita mismo sa Roma. Sa Polledrara nga malapit sa isa ka excavation  site, natukiban ang kapin sa 9,000 ka fossil sang nagkalainlain nga kasapatan subong sang dumaan nga mga elepante, karabaw, usa, Barbary nga mga amu, rhinoceros, kag mga auroch ukon dalagku nga toro nga baka nga napapas mga apat ka siglo na ang nagligad. Ang museo sa site may mga alagyan sa ibabaw agod makita sang mga nagabisita ang mga fossil sa lugar diin natukiban ini mismo.—Tan-awa ang pahina 16.

Ang isa ka kueba malapit sa Palermo, Sicily, puno sang mga fossil sang usa, toro nga baka, mga elepante, kag mga hippopotamus nga lainlain ang pangidaron—lakip na ang fetus sini. Ang matuod, 20 ka tonelada nga fossil ang ginbaligya sa sulod sang anom ka bulan sugod sang nadiskobrehan ini sa site!

Sa Bagatnan nga Inglaterra, nadiskobrehan sang paleontologist nga si J. Manson Valentine ang madamo nga tul-an sang palareho nga mga sapat subong man sang mga hyena kag mga polar bear. Ngaa madamo nga fossil ang nakit-an sa sining nagkalainlain nga mga lugar?

Ang pila ka sientipiko nagapati nga ang mga sapat nagkalamatay bangod sa isa ka natural nga hitabo. Ano man ang kabangdanan sang ila pagkapapas, ang epekto sini makita sa dalagku nga mga lugar subong sang Europa, Siberia, kag Alaska.

Maayo na lang kay may nakit-an nga mga fossil. Paagi sa sini, nahangpan naton nga ang kalibutan sadto tuhay gid sa karon. Ang matuod, sa Italya lamang, kon balikan mo ang madugay katama nga tion, daw pareho lang nga yara ka sa kagulangan sang Aprika.

[Kahon sa pahina 17]

ANO ANG FOSSIL?

Sa una mo nga pagtan-aw, ang fossil daw isa lang ka ordinaryo nga tul-an. Pero ang matuod, resulta ini sang kemikal nga pagbag-o nga ginatawag fossilization, nga nagakatabo antes pa madunot ang patay nga lawas sang mga sapat.

Ang isa ka kinaandan nga porma sang fossilization amo ang mineralization. Sa sini nga proseso, ginabuslan sang mga mineral sa duta ang nagakadunot nga bahin sang lawas sang sapat. Gani, agod may fossilization nga matabo, kinahanglan ang espesipiko nga kondisyon sa palibot. Dapat may bastante nga mga mineral ang duta kag malubong dayon ang lawas sang mga sapat, subong man ang ila mga lawas indi dapat madunot gilayon. Sa kinaandan nga mga kahimtangan, ang patay nga lawas sang mga sapat nga wala ginkaon sang iban nga sapat, ginaut-ot sang mga bakterya kag subong man nagakadunot bangod sa hangin kag tubig. Gani, ang fossilization malaka lang gid nga nagakatabo.

[Kahon/Retrato sa pahina 17]

MGA MAMMOTH SA NAAMINHAN NGA HEMISPERIO

Ginapakita sang nakutkutan nga mga fossil nga ang madamol sing balahibo nga mammoth nagkabuhi anay sa malapad nga mga lugar subong sang Asia, Europa, kag Naaminhan nga Amerika. Sa Europa, may nasapwan nga mga mammoth asta sa Italya.

Ang mammoth pulupareho ang kadakuon sa mga elepante nga masapwan karon sa Asia. Ang mga balahibo sini nagalaba sing tubtob 50 sentimetros, kag ang mga lalaki may malaba kag nagakurba nga mga bangkil nga nagalaba tubtob 5 metros. Madamo gid katama nga ivory sang mammoth ang nakit-an sa Siberia amo nga gin-export ini sa China kag Europa sugod pa sang 500 C.E.

[Credit Line]

Photo courtesy of the Royal BC Museum

[Retrato sa pahina 16, 17]

Ang mga “fossil” sa Polledrara

[Credit Line]

Soprintendenza Archeologica di Roma

[Credit Lines sang retrato sa pahina 15]

Ibabaw: Museo di Paleontologia dell’Università degli Studi “La Sapienza” di Roma; ubos: © Comune di Roma - Sovraintendenza Beni Culturali (SBCAS; fald. 90, fasc. 4, n. inv. 19249)