Pagtago sing mga Impormasyon—Paano?

Nakaagi ka na bala human sang isa ka puzzle? Nakabakal ka na bala paagi sa Internet ukon nakagamit sing kompyuter para mahibaluan mo ang imo kuarta sa banko? Kon amo, nakasulod ka na sa kalibutan sang mga code, cipher, encryption, kag decryption.

SANG una, ang sekreto nga mga code masami ginagamit sang mga gobierno, embahador, espiya, kag militar. Apang wala na karon. Bangod sa kompyuter kag Internet, madamo na sing mga pamaagi nga matago ang importante nga mga impormasyon. Halimbawa, para mabuksan mo ang imo mga rekord, kinahanglan ka anay mag-type sing password. Gani, ang pagtago sang impormasyon nangin importante na nga bahin sang aton matag-adlaw nga hilikuton.

Pero, mahimo kita mamangkot: Matago gid bala sing maayo ang aton kompidensial nga mga impormasyon? Ano bala ang akon mahimo para maproteksionan ini? Antes naton sabton ini nga mga pamangkot, hibaluon anay naton kon paano sadto ginatago sang mga tawo ang sekreto nga mga impormasyon.

Sekreto nga Pagsulat

Ang isa sa pinakadaan nga paagi sang sekreto nga pagsulat amo ang steganography, ukon “natabunan nga sinulatan.” Tuyo sini nga taguon ang mensahe. Suno sa rekord sang dumaan nga istoryador nga si Herodotus, sang nahibaluan sang isa ka gintapok nga Griego nga nagahanda na ang Persia nga salakayon ang iya dutang natawhan, ginpaandaman niya ang iya mga kasimanwa. Gani, nagsulat sia sing mensahe sa kahoy nga mga tapitapi kag ginpalhitan ini sing waks para matago ang mensahe, isa ini ka pamaagi nga gingamit man sang dumaan  nga mga Romano. Suno kay Herodotus, bangod sining pamaagi, nabuyagyag ang sekreto nga pagsalakay ni Hari Xerxes sang Persia, sa amo nalutos ang iya hangaway.

Sa karon, nalakip sa moderno nga steganography amo ang paggamit sing microdot. Nalakip man sa sini amo ang pag-watermark sa papel kag mga laragway agod malikawan ang ilegal nga pagkopya. Ang microdot gingamit sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II. Amo ini ang mga laragway nga ginpagamay pareho sang pintok. Dayon, agod makita sang ginpadalhan ini nga laragway, dapat niya ini tan-awon sa mikroskopyo. Sa karon, kaangay man sa sini ang ginahimo sang mga tawo nga nagabaligya sing ilegal nga pornograpiya. Paagi sa bulig sang isa ka computer program, ginatago nila ang pornograpiko nga mga laragway sa indi hilmunon nga mga ngalan ukon ginahimo ini nga document ukon sound file.

Sa bulig sang steganography, ang mensahe nagapabilin nga sekreto kag indi mahibaluan kon sin-o ang nagpadala ukon ang nagbaton sang mensahe. Sa pihak nga bahin, kon matukiban ang mensahe, mahimo ini mabasa—luwas lang kon naka-encrypt ini.

Pagtago sang Kahulugan

Ang cryptology, ukon “natago nga tinaga,” amo ang paghimo nga kompidensial sang komunikasyon indi paagi sa pagtago sang mensahe, kundi paagi sa pagtago sang kahulugan sini. Nagalakip ini sa pagbulubansuli (encrypt) sang mga data suno sa isa ka sistema antes ini ipadala sa iban. Nian ang magabaton sini nga nakahibalo sang amo man nga sistema, magabalik (decrypt) sang mga data sa orihinal sini nga porma.

Ang dumaan nga mga Spartan nag-encrypt sang mga mensahe paagi sa simple nga kagamitan nga ginatawag scytale. Ang nagapadala sang mensahe nagaburambod sang malaba nga panit ukon pergamino sa isa ka lipak kag dayon ginasulatan niya ini sang mensahe. Kon ining panit ukon pergamino badbaron, indi maintiendihan ang mga letra nga ginsulat diri. Pero kon ang nagbaton sini magburambod sa lipak nga pareho man ang diametro sa lipak nga ginburambudan, mabasa niya ang mensahe. Dugang pa, kaangay sa steganography, mahimo ini ipaha sang nagadala nga ang mga letra yara sa sulod para indi ini matalupangdan.

May mga nagsiling nga ginsekreto kuno ni Julio Cesar ang iya ginpadala nga mensahe sa patag-awayan paagi sa paggamit sing simple nga cipher, ukon pagbaylobaylo sang mga letra. Halimbawa, ang kada letra ginaislan sang ikatlo nga letra nga magadason sa sini. Sa amo ang a nangin d, ang b nangin e, kag padayon.

Sang panahon sang Renaissance sa Europa, nag-uswag pa gid ang paggamit sang cryptography. Ang isa sa mga nagpauswag sini amo si Blaise de Vigenère, isa ka Pranses nga diplomatiko nga natawo sang 1523. Ginpauswag ni Vigenère ang naimbento na nga cipher. Sa sini nga cipher, ang isa ka letra sa alpabeto ginabayluhan sang lainlain nga letra. Ang iya teknik, ginkabig sang una nga indi maguba, kag gintawag nga “indi mahangpan nga cipher” (le chiffre indéchiffrable). Pero bisan pa nagauswag ang paghimo sing code, nagadamo man ang nagatinguha sa pagguba sini. *

Halimbawa, sang gin-usisa sang mga iskolar sang Islam ang Koran, nga ginsulat sa Arabic, naobserbahan nila nga may pila ka letra nga pirme nagagua, kaangay man sang nagakatabo sa iban nga lenguahe. Ini nga ideya nakabulig sa pag-imbento sang isa ka pamaagi nga ginatawag frequency analysis. Paagi sa sini, mahibaluan nila ang mensahe sang isa ka ciphertext paagi sa pag-isip kon daw ano kasunson nagagua ang pila ka letra.

Sang ika-15 nga siglo, ang cryptography kinaandan na nga ginagamit sang mga diplomatiko sa Europa. Apang ining pamaagi wala sing bug-os nga kasiguruhan. Halimbawa, ang Pranses nga si François Viète nakahimo sing paagi para mahibaluan ang mga code nga ginagamit sang mga opisyal sang hari sang Espanya. Nagmadinalag-on gid si François amo nga ginkabig sia ni Hari Philip II  nga kahimbon sang Yawa kag nagsiling nga dapat sia bistahon sang mga pari!

Sang Nag-uswag ang Teknolohiya

Sang ika-20 nga siglo, ilabi na gid sang tion sang duha ka bug-os kalibutan nga inaway, nag-uswag pa gid ang cryptography paagi sa paggamit sing moderno katama nga mga kagamitan, subong sang German Enigma, nga daw pareho sang makinilya. Kon i-type sang opereytor ang mensahe sa sini, gina-encrypt ini sang Enigma kag ginahimo nga ciphertext. Ang ciphertext ginapadala dayon paagi sa Morse code kag gina-decrypt sang isa pa ka Enigma. Pero kon kaisa, bangod kapoy ang mga opereytor, nagasayop sila kag nangin di-mahalungon, amo nga natukiban sang mga nagaguba sang code kon paano mabasa ang ciphertext, kag nahibaluan nila ang mensahe.

Bangod ang kalibutan karon ginakontrol na sang digital nga mga impormasyon, ang mga transaksion sa banko, pagpadala sing kuarta, kag pagbayad, subong man ang mga rekord sang pagpabulong, korporasyon, kag gobierno, ginaamligan paagi sa komplikado nga mga encryption. Gani, ang mga nakahibalo lamang sang decryption key ang makabalik sang impormasyon sa iya orihinal nga porma.

Subong nga ang metal nga yabi may lainlain nga mga giha, ang decryption key kombinasyon man sang mga numero nga 0 kag 1. Kon mas malaba ang kombinasyon sang mga numero, mas mabudlay ini hibaluon. Halimbawa, ang eight-bit key, may 256 ka posible nga kombinasyon, samtang ang 56-bit key may kapin sa 72 quadrillon nga kombinasyon. Ang ginagamit karon nga standard sa protektado nga pag-browse sa Internet amo ang 128-bit key, nga kapin sa 4.7 sextillion ka beses nga mas madamo sing kombinasyon sangsa 56-bit key! *

Bisan pa sini, mahimo gihapon makuha sang iban ang sekreto nga mga impormasyon. Halimbawa, sang 2008, ginpasakaan sing kaso sang gobierno sang Estados Unidos ang 11 ka lalaki bangod sa panumbungon nga ginakabig subong pinakadaku nga kaso sang pagpangawat sang identidad. Suno sa sini nga panumbungon, ini nga mga lalaki naggamit sing laptop nga mga kompyuter, wireless nga mga kagamitan, kag pinasahi nga computer program nga makakuha sing madamo nga numero kag code sang mga credit card kag mga debit card nga ginagamit sa pagbayad sa mga balaligyaan.

Naamligan Bala sing Maayo ang Imo Kompidensial nga mga Impormasyon?

Sa pagkamatuod, mabudlay gid gub-on ang mga encryption nga nagaamlig sa imo kuarta sa bangko kag mga transaksion sa Internet. Pero ang daku nga paghalong nagadepende gihapon sa imo. Ang Biblia nagasiling: “Ang mahalongon nga tawo nakakita sang malaut kag nagapanago sia; apang ang kulangkulang nagapadayon, kag nagaantus tungud sini.” (Hulubaton 22:3) Gani mangin mahalungon kag ‘magpanago’ sa mga nagapangdaya kag sa mga kawatan paagi sa paghimo sang mga masunod:

▪ Butangi sing antivirus ang imo kompyuter.

▪ Mag-install sing spyware-detection program.

▪ Mag-install sing firewall.

▪ Pat-ura pirme nga nagapanghikot sing maayo ang tanan nga ginsambit sa ibabaw, kag mag-install sing security updates sa imo mga program kag operating system.

▪ Mag-andam sa mga link ukon attachment sa mga e-mail ukon sa instant messages, ilabi na gid kon indi mo kilala ang nagpadala ukon nagapangabay ini sing personal nga impormasyon ukon nagapamangkot sang imo password.

▪ Kon nagapadala ka sing importante katama nga mga impormasyon, subong sang mga detalye sang imo credit card, pat-ura nga naka-encrypt ang imo pag-browse, kag i-log off dayon ang Web site kon makatapos ka na. *

▪ Magpili sing password nga mabudlay pakton, kag halungi ini nga indi mahibal-an sang iban.

▪ Indi magkopya ukon mag-install sang mga software nga wala mo mahibaluan kon diin naghalin.

▪ Mag-back up pirme sang imo mga file, kag tagua ini sing maayo.

Kon sundon mo ini nga mga pangandam kag himuon ang iban pa nga mga paghalong nga kinahanglan himuon subong kag sa palaabuton, maproteksionan mo sing maayo ang imo importante nga mga impormasyon.

[Mga Nota]

[Retrato sa pahina 26]

Ang dumaan nga “scytale” sang mga Spartan

[Retrato sa pahina 26]

Ang German Enigma sang ika-20 nga siglo

[Retrato sa pahina 26]

Ginagamit karon ang komplikado nga mga “encryption” para maproteksionan ang personal nga mga impormasyon